„Sjećam se kada sam u jesen 1986. godine bio u Beogradu, pozvali su me na Oktobarske susrete“, pričao je nedavno poznati zagrebački profesor i književnik Zvonko Maković, opisujući okolnosti jedne od svojih poslednjih poseta antebellum Srbiji. „U pozivu je stajalo da je tema Susreta ‘Apokalipsa danas’, i ja se iskreno obradujem jer sam tada i sam bio ponesen rastućim ekološkim problemima u svijetu. Proveo sam po Njemačkoj neko vrijeme, rasla je svijest o zagađenju, kisele kiše su uništile dobar dio Njemačke, Poljske, ubrzano je nestajala pijaća voda, šume se nisu obnavljale. Bila su to bitna obilježja apokalipse, i ja sam za Oktobarske susrete pripremio izlaganje o kiselim kišama. Međutim, došao sam u Beograd i uglavnom sam danima slušao o mučenju Srba na Kosovu i sataniziranju Albanaca. Bio sam potpuno šokiran da je sukob dvije nacije globalni problem. Ja sam potpuno promašio temu, Beograd se spremao na rat a ne na spasavanje prirode.“

Ko se zapravo zbunio u ovoj komediji nesrećnog ishoda, profesor Maković ili organizatori Oktobarskih susreta pisaca? Sve su šanse na strani naivnog profesora, koji nije upoznat sa ovdašnjim shvatanjima globalnih problema, no naknadno iskustvo upućuje na sasvim drugačiji smisao peripetije. Narušavanje uobičajenog značenja termina „apokalipsa“, kroz lokalizaciju njegovog opsega, ukazuje se kao nehotični lapsus socijalnog pakta, jezička parapraksa koja otkriva potisnutu želju.
Pad srpske zajednice u histerični diskurs, po čijem će se podzemlju u to vreme deliti i njegov prvi štampani dokument, praćen je konstituisanjem specifičnog jezika metafora, razumljivog samo unutar grupe. Ubrzo će postati sasvim svejedno da li se u javnom polju brblja o astrologiji, turbofolku, svetskim zaverama i neprijateljima nacije, božanskoj pravdi i etničkom pravu - primat nad porukom preuzima jezik i stil njenog prenosa. „U zajednicu je uključen samo onaj koji ih može shvatiti, ili može doći do takvog shvatanja, dok je onaj, ko to ne shvata i ne može shvatiti, isključen“.¹
Smislen dijalog o životnoj sredini otežan je ne samo zbog jezičkog okruženja, u kom su značenja pomerena snagom političkog konteksta, već i zato što se tema o kojoj bi trebalo razgovarati nalazi s one strane granice razumevanja, s one strane mesta na kom se zaustavlja mišljenje. Reč „čišćenje“ u Srbiji još dugo neće značiti održavanje lične ili ambijentalne higijene, uklanjanje posledica zagađenja reka ili zemlje.
Ali, gde bi se, dakle, mogao desiti događaj prikriven u srpskoj metafori apokalipse? Zvonko Maković bi se svakako iznenadio, jer kontekst se ovog puta zapravo tiče nauke o zaštiti životne sredine. Metafora vodi na deponiju.

Dvadesetak godina kasnije, ratovi su okončani, heroji su osvanuli na međunarodnim poternicama, dok su se njihovi inspiratori povukli u hlad institucija. U Srbiji zatrpanoj smećem, nove političke elite i dalje su nezainteresovane za zaštitu prirodnih resursa, promociju održivog razvoja i zdrave životne sredine - podržane prećutnim konsenzusom da je đubre bolje ostaviti tu gde jeste. Đubre, naime, krije zločin.
Srpski odredi za asanaciju terena usvojili su tokom ratova devedesetih specifičnu strategiju zametanja tragova zločina, posebno kada je reč o masovnim ubistvima civila. Masovne grobnice - pre svega sekundarne i tercijarne, koje po prirodi stvari ukazuju na organizovanu realizaciju planiranog zločina - zatrpavane su smećem i nad njima su stvarane deponije. Zloglasni logor Luka u Brčkom, na primer, gde je mučeno, ubijano ili iz kog je na streljanje odvođeno muslimansko stanovništvo - danas služi kao smetlište. „Masovna grobnica zatrpana smećem“ naslov je prošlogodišnje vesti o početku ekshumacije grobnice streljanih bošnjačkih civila iz sela kod Prijedora. Prošle godine na širem području Mostara počelo je i istraživanje prve od više divljih deponija, za koje se sumnja da kriju masovne grobnice.
„Masovna grobnica u Zvorniku pokrivena smećem“, glasi još jedna od sličnih vesti: „Vlasti u Zvorniku su nastavile odlagati smeće iz cijele općine na privatno zemljište u dolini Sultanović i u blizini Zvornika. Na ovoj lokaciji se takođe nalaze četiri sekundarne grobnice iz srebreničkog masakra, i vjeruje se da se u četiri odvojene grobnice ispod i oko smeća nalazi oko 320 tijela. Kamioni općinskog komunalnog preduzeća dnevno odlože između 30 i 35 tovara smeća koje polako tinja, potencijalno izazivajući nepopravljivu štetu tijelima koja se nalaze ispod njega, i time uništavajući dokaze koji se trebaju koristiti u budućim suđenjima za ratne zločine u vezi sa srebreničkim masakrom...“
Tela albanskih civila ubijenih tokom sukoba na Kosovu, ukoliko nisu spaljena, razvožena su po Srbiji u hladnjačama. Jedna od njih gurnuta je u veštačko jezero Perućac, koje je i samo pretvoreno u svojevrsnu deponiju - sredinom 2005. procenjeno je da se na oko 20 kilometara jezera u granicama Srbije, nalazi 60.000 kubnih metara raznog čvrstog otpada.
Jama na policijskom poligonu u Petrovom Selu, nad kojom su streljana braća Bitići - čiji su leševi kasnije otkriveni u masovnoj grobnici - iskopana je pod izgovorom da će služiti za odlaganje smeća. U svojoj ispovesti, vozač kamiona kojim su prevoženi leševi albanskih civila sa Kosova u Bor, kao moguće krajnje odredište leševa navodi topionicu i deponije jalovine.

Brutalnost zločina efektno je upotpunjena planom integracije mesta zločina u životnu sredinu na Balkanu, čiji uobičajeni prizor ne nalikuje prigodnim razglednicama već otkriva život zajednice u kojoj još nije savladana lekcija da održavanje lične higijene prevazilazi granice fizičkog tela. To je društvo u čijim se reprezentativnim gradovima deca, bez obzira na rasni, etnički ili socijalni status svojih porodica, igraju među pikavcima, plastičnim kesama i sivim naslagama smoga, dok po unutrašnjosti priručne deponije niču u stabilnoj proporciji sa nestajanjem šuma, pijaće vode i obradivih polja.
Nezahvaćena verskom i političkom reformacijom, koja će za dominantnu predstavu političkog organizovanja zajednice uvesti ugovor razumnih (starozavetni Bog sa Avramom, Hrist sa apostolima - konačno, država sa građanima), Srbija se i danas oslanja na pagansko nasleđe hilozoističkih predstava, iz kog izvire analogija ljudskog tela sa političkim subjektom - državom, nacijom - a koja podrazumeva međusobnu organsku povezanost članova zajednice. Poslovična nevažnost pojedinačnih tela u zajednici koja sebe opaža kao organsko biće, u Srbiji se razvila u koncept uzajamne neodgovornosti.
Mada je neizvestan ishod besmislene diskusije o bitnim karakteristikama srpstva, bar jedna od njih čini se nespornom - zamišljeno telo srpske zajednice danas je označeno smećem koje ga okružuje. Zazor od čišćenja i uklanjanja otpadaka, odgovara diskursu u kom su zločini uvek tuđi, makar ih počinio i član zajednice, u kom zajednica ne samo da nije kriva već nije ni odgovorna za ponašanje pojedinaca.

Naravno, članovi zajednice nevažni su samo ukoliko su upotrebljivi. Tuđa ili iz nekog razloga nefunkcionalna tela, jasno je, narušavaju zdravlje celine, i ona postaju „virusi, bolesti, patogeni elementi, paraziti“. Ni devedesetih ni danas, svakako, javni govor ove vrste nema saznajnu vrednost već snagu performativa. On ne može da bude istinit ili lažan, iako može da implicira istinitost ili lažnost drugih iskaza, što je i presudan oslonac političkih performera. Uzgred, omiljeno sredstvo podrivanja značenja u javnom govoru je i „zbunjenost prevodioca“ - posrbljavanje tehničkih termina, kakvo je recimo uvođenje pojma „svetovna“ umesto „sekularna država“ u novi Ustav, ili razgaljeno poigravanje terminima „hvatanje“ i „hapšenje“.
Ipak, srpski diskurs frustracije nije razvijen do kraja, i mada označena u jeziku, mnoga narušiteljska tela nikada nisu formalno označena prepoznatljivim vizuelnim kodovima koji omogućavaju identifikaciju socijalne prljavštine, ekskramenta. Organizovani, sistematski progon pripadnika druge rase, vere ili nacije - poput eksplozivne, nezadržive reakcije bolesnog organizma, dijareje² - ograničen je na grupe čija ih svojstvena kultura odevanja i ponašanja dovoljno razlikuje. Sve rigidniji kriterijumi pripadanja srpskom biću dozvoljavaju i povremena odstupanja, odabrana po naročitoj ekskluzivnosti, kao što je to slučaj sa „srpskim zetom“ iz Afrike, koji će zahvaljujući tečnom psovanju na srpskom u javnosti biti predstavljen kao „naš čovek“.
Mada su organizovani ratni pohodi danas stvar mračnog i zaboravljenog prošlog veka, žrtve nasumičnog etnički motivisanog nasilja ili osobe uskraćene za ravnopravno učešće u društvu usled svog telesnog hendikepa, najčešće se ne bi složile da je odsustvo države u sistematskom sprečavanju diskriminacije i zločina mržnje (od verbalnog do fizičkog), sasvim spontano.
No, gde i danas završavaju nečista ili „pokvarena“ tela - u doslovnom, mehaničkom smislu ili na nivou biološke ili simboličke oznake razlike, kao i ona koja su sama sebe ekskomunicirala iz celovitog organizma nacije ili rase, pokvarenim ponašanjem ili mišljenjem? Na smetlištu.
Broj „nehigijenskih naselja“, eufemizmom prikrivene tragedije romske populacije u Srbiji, svedoči da su rasna geta u Srbiji pretežno organizovana oko deponija. Skrivena pod smećem, leže tela ubijenih neprijatelja srpstva. „Pokvarena“ tela ili njihovi pokvareni vlasnici upućeni su na smetlište jezika.
Deo kontingenta tuđih tela svojevremeno je dopremljen i do srbijanske prestonice, da u srednjovekovnom postupku svedoči o tome šta pobednik radi sa neprijateljima. Umesto javne poruke protivniku, ovaj morbidni gest zapravo se ukazuje kao tajni podsetnik sopstvenoj „vojsci“, čije je rasulo i izdaja možda već na vidiku. Još jedno odstupanje od srednjovekovnih običaja: leševi neprijatelja pod gradskim zidinama govore o borbi - ravnopravnoj razmeni surovosti, bar do onog odlučujućeg, poslednjeg trenutka borbe prsa u prsa - a njihovo oružje vraća se u upotrebu kao ratni plen. Leševi pokopani u sekundarne grobnice u Batajnici bili su naoružani „grickalicama za nokte, duvanskim kesama, klikerima“ i drugim ličnim predmetima, potpuno neupotrebljivim „pobedničkoj“ strani, pa su zatrpani u jame zajedno sa telima.
Samo postojanje masovnih grobnica predstavlja kršenje međunarodnog prava i običaja ratovanja, budući da je dostojanstven odnos prema mrtvima obezbeđen odredbama Prve, Treće i Četvrte Ženevske konvencije. Ali ono što bi srpsko društvo restriktivnog humanizma zaista trebalo da zabrine pre nego konvencije savremene civilizacije, jeste sve suženiji prostor akcije domaćih protivnika tela. Truizam je da na koncu nikakvo telo neće valjati ako nije deo onog zamišljenog srpskog bića, koje vešto izmiče bilo kakvom razumnom zahvatu mada je i dalje vraški ubedljiv argument zastrašivanja.

Tela zatrpana smećem i sama su smeće, ali to nisu postala činom dovitljivog prikrivanja tragova zločina, već još u vreme dok je u njima bilo neponovljivog života, čiju pojedinačnu vrednost zločinac smera da poništi. Namera je artikulisana jezikom lišenim uobičajenog značenja, birokratskom terminologijom organizovanog zločina, u kom ljudska bića postaju „paketi“ a ubistva „rešavanje problema“. U romanu Zima u osvit, danskog pisca Jensa Martina Eriksena, epski subjekt zločina otkriće da su stroga pravila leksike i semantike deo ratničke obuke, i da po njenom okončanju ništa više neće biti moguće reći drugačije. Odmaknut od stvarnosti koju smera da opiše, jezik će takođe postati sredstvo zločina. Njime se više neće moći razigravati duh, niti se obraćati bilo kome izvan serkla poznavaoca kôda, jer se Drugi ne može ni voleti ni razumeti. Drugi je paket. Smeće.
Takav jezik trijumfuje i danas. Zločinci su i dalje nepoznati, skriveni u bezobličnoj naraciji posleratnog nacionalnog mita, pojmova neodređenih ili već razorenih značenja. Biti subjekt, znači iskusiti svet kao smislenu celinu, a jezik u tome igra presudnu ulogu. Međutim, vrsta jezika koji se koristi, žanr diskursa, neposredno utiče na istinu koju smo u stanju da proizvedemo. Nije li onda vreme da pomislimo kako znatan deo našeg znanja izvire iz etičkog delovanja, i da je nepristrasno opažanje fantazam, štaviše opasan u savremenoj Srbiji? Ili rečima Branke Arsić, „Bilo bi dobro kad bismo mogli saznavati i zadobijati istinu, a da pri tome budemo daleko od onoga što saznajemo, da ga ne podnosimo i ne trpimo, da ga ne iskušavamo, radosno ili ne, svojim vlastitim telom. Tada bismo mogli saznavati nedodirnuti onim što saznajemo, tada bismo bili strašno osigurani protiv svih susreta sa onim što saznajemo“. ³ Ah, kako bi bilo dobro, ali nije moguće. Jedan susret, strašniji od svega što možemo zamisliti, još uvek nas očekuje.