Sadržaji u kolektivnom sećanju, složeni su u smislenu celinu, master narativ, koji predstavlja društveno konstruisanu bazičnu priču a koja pruža članovima grupe (nacije) okvire poimanja zajedničke prošlosti (Y. Zerubavel). Oživljavajući sugestivnu potenciju minulog istorijskog ili mitskog događaja, funkcija master narativa je da oživi poželjni društveni identitet i ojača samodefiniciju „Mi“ grupe u odnosu na „Druge“. Sadržaji koji se zadržavaju, opstaju i promovišu u kolektivnom sećanju grupe, tj. obrasci ili mentalni „lieu de memorie“ (P. Nora), struktuirani su kroz repeticiju sličnih motiva, ali u isto vreme otvoreni za beskonačne interpretacije. Ovakve obrasce nazivam sadržajima boračke ideologije, jer je njihova struktura izgrađena na repetitivnim motivima junaštva kroz ideje ratništva i samožrtvovanja i stoga je moguće iz njh crpsti veliki broj varijacija master narativa. Prenosilac kolektivnog sećanja sačuvao je i oživeo je ove sadržaje. Taj prenosilac mogu da budu političke partije, elite, ali i marginalizovane grupe i daroviti pojedinci, koji direktno utiču na modulacije i transformacije zajedničkog identiteta.

Tradicionalni oblici sećanja kod Srba umnogome su diktirani društvenom strukturom i uređenjem, geografskim položajem i konstantnom političkom i ekonomskom nestabilnošću. Zadruga je bila plodno tlo za patrijarhalno (kasnije nacionalno) definisanje „Mi“ grupe, gde je najmanji zajednički sadržalac nalažen u zajedničkom mitskom srpskom carstvu, a „Drugi“ u etničkoj različitosti.

Uloga prenosioca kolektivnog pamćenja, umnogome je ležala na sveprisutnoj epskoj poeziji. Komemorativni oblik epske poezije sastojao se od utvrđenih šema, čija je snaga i efikasnost ležala u ponavljanju. Repetativno recitovanje epske poezije u odgovarajućim društvenim situacijama, uvek je iznova kreiralo imaginarnu zajednicu sećanja i redefinisalo poželjne vrednosti i norme. Epska poezija se sastojala od zbira narativa u koju su umrežene društveno-poželjne vrednosti prošlih generacija a koje nanovo vrednuje svaka nova generacija. Ona je, za razliku od drugih oblika narodne poezije, izrazito muška poezija i ona oslikava, ali i iznova konstruiše, svojom repetativnom performativnošću, mušku dominantnost u tradicionalnom društvu. Muškarci su prvenstveno ratnici, čija se potencija i zaštitništvo reflektuju kroz samožtrvovanje, a kao takvi, oni su heroji i pravednici. Iz ovoga se čini da je epska poezija predstavljala jedan od glavnih kanala formiranja i očuvanja ideologije boračkih sadržaja i ideala junaštva kroz samožrtvovanje, najverovatnije kao sredstvo retorike opstanka. Dijalektika pamćenja stvarnih događaja i njihovog ponavljanja i oživljavanja kroz prvenstveno epsku poeziju, ali i mnoge druge simboličke i ritualne radnje, doprinela je percepciji neodvojivosti boračkih sadržaja od zajedničkog identiteta. Borački sadržaji su prenošeni kao društveni habitus s jedne generacije na drugu, bilo kroz stvarno ratovanje ili kroz retoriku kolektivnog sećanja. Repetativno oživljavajući vanvremenska herojstva kroz performativnost i retoriku epske poezije ili kroz stvarna dela, kolektivno pamćenje je generativno integrisalo ove sadržaje u boračku ideologiju sa jedinstvenim setom vrednosti i oni će se nalaziti u osnovi svih transformacija kolektivnog identiteta Srba.

Ideološka revolucija sprovedena 1945, učinila je drastičan raskid sa prethodnim identitetima: romantičarsko-nacionalnim, progresivno- građanskim i versko-običajnim. Nakon što je 1943. konačno usvojila partizansko-jugoslovensku ideologiju, sa bratstvom i jedinstvom kao vodećim načelom, KPJ je iscrtala iznova koordinate zajedničkog identiteta, što je podrazumevalo selektivno ali ne i nasumično sankcionisanje nepodobnih sadržaja kolektivnog pamćenja. Kako su i crkva i tradicionalno-patrijarhalni sistem sankcionisani i diskreditovani, tek definisano Srpstvo u okvirima nacije, gubi jasan identitet. Ovome naročito doprinosi i „instant rešenje klasne identifikacije“ (B. Bjelić) kojom se objašnjavaju i uprošćavaju, kako etničke i kulturne razlike, tako i ratni zločini i žrtve etničkog razračunavanja. Aktivno zamagljivanje nacionalnih identiteta bilo je u srži jugoslovenske ideologije. Pored aktivnosti SUBNOR-a, kao glavnog nosioca kolektivnog pamćenja, različite javne manifestacije, ritualne radnje i simboli, poput sportskih sletova, nošenja štafeta, pionirskih priredbi i ceremonja, vojnih parada imale su za ulogu da uključe što širi krug ljudi u ideološku zajednicu, kreirajući svest o klasnoj prošlosti ali, ujedno i negujući „opšti borački mentalitet“ (T. Kuljić). Time su „neprikladni“ narativi potisnuti i gurnuti na periferiju javnog sećanja.

Prateći logiku modulacija formi kolektivnog sećanja i njihove uslovljenosti društvenim sistemom, vladajućom ideologijom i načinom prenošenja istih, jasno se vidi s kakvom lakoćom je krajem osamdesetih bilo moguće preusmeriti pažnju sa klasnih boračkih sadržaja nazad na etničko-nacionalne. Retradicionalizacija i ponovno buđenje nacionalne svesti postavili su temelje za revitalizaciju nacionalne mitologije, tj. konstrukciju novog master narativa. Slobodan Milošević (ovde shvaćen kao sinonim ideologije nacionalizma a ne kao individua) uspostavlja novu semantiku binarnih odnosa dobra i zla, koja će u narednim godinama postati glavno sredstvo širenja ideologije nacionalizma i uspostavljanja okvira pripadnosti „Mi“ grupi. Kreirajući imaginarnu zajednicu nacije kroz okvire master narativa Boja na Kosovu, i sa jasnim pravilima pripadanja/nepripadanja, napravljen je pomak sa socijalističkog klasnog neprijatelja na nacionalističkog, koji je po pravilu bio pripadnik najveće etničke manjine. Ovakvi okviri novog identiteta formirani su na osnovama kontinuirane retorike boračkih sadržaja i na idealima junaštva kroz samopožrtvovanost, gde su „pravi/nekadašnji“ Srbi viđeni kao oličenje dobra, pobožnosti i časnosti. Važno je ipak istaći da politička mitologizacija nije bila niti ravnomerna ni sveobuhvatna. Pa i pored toga, Nedeljković ukazuje da je, nakon više od deset godina mitologizacije, šira javnost u dobroj meri usvojila mentalni obrazac po kome objašnjava „sudbinu srpstva“, a koji je u potpunosti baziran na mitološkim predstavama: nekadašnje savršeno stanje, pad, put kroz muke i nacionalni preporod.
Najuticajniji protažeri u formiranju novog master narativa, država i mnogobrojna boračka udruženja, umreženi su u kompleksnu dinamiku i motivisani različitim ideologijama. Binarne tendencije novog poželjnog srpskog identiteta, prisutne i kod vladajućih stranaka i kod boračkih udruženja, odražavaju dva suprotna modula sećanja: pronacionalistički i proevropski.

Zvanični sajt Sektora za boračko-invalidsku zaštitu Republike Srbije, (www.bastinaratnika.rs) odražava dve tendencije u odabiru sadržaja, gde obe ujedno zamagljuju i potenciraju određene aspekte prošlosti. Prva, mnogo dublja i izraženija struja crpi sadržaje iz „tradicije oslobodilačkih ratova Srbije“, nastavljajući geneologiju poimanja zajedničkog identiteta kroz lokalne, etničko-nacionalne odrednice. Druga struja je okrenuta ka Evropi i ona pokušava da dekonstruiše i transformiše etničko-nacionalne sadržaje. Ona modulira kolektivni identitet Srba, iz lokalnog u globalni (evropska Srbija), težeći da zameni patrijarhalnotradicionalni set vrednosti evropskim normama i standardima.
Prva grupa sadržaja nastavlja retoriku boračkih motiva, stvarajući oko istih odgovarajuće prakse, ceremonije i retoriku. Dokument „Državni program obeležavanja godišnjica istorijskih događaja oslobodilačkih ratova Srbije“ detaljno obrazlaže koji će se događaji slaviti/obeležavati i na koji način. Tako na primer, od ukupno 21 datuma, čak 16 se odnose na period od Prvog srpskog ustanka pa do kraja Prvog svetskog rata. Master narativ, ili reperna tačka novog rođenja srpstva nađena je u Prvom srpskom ustanku, što nije nipošto slučajno. Takav izbor jasno ukazuje na pomeranje fokusa sa mita o Kosovskom boju kao bazi nacionalnog identiteta srpskog naroda, na period buđenja nacionalne svesti i „oslobodilačkih“ ratova s početka devetnaestog veka. Ideali kosovskog mita i dalje postoje ali, kako je njegova sugestivna snaga degradirana, boračko-oslobodilački sadržaji oslanjaju se na druge pogodne događaje.
Druga grupa sadržaja teži da prikaže Srbiju kao civilizovanu zemlju koja se „oduvek“ zalagala za evropske norme i vrednosti. Ona je pre svega usmerena ka Evropi, s kojom na taj način flertuje i signalizira da je ova Vlada „antifašistička“, tj. okrenuta ka evropskim demokratskim standardima. Gledano iz tog svetla, nije čudno što postoje tri dana koja su posvećena Drugom svetskom ratu, ali su oni, takođe u potpunosti lišeni socijalističko-komunističke konotacije. Šestoaprilsko bombardovanje pokazuje žrtveni karakter Srba, Dan pobede podseća „Nas“, ali prvenstveno „Njih“ (Hrvatsku, Evropu...) da su Srbi uvek bili na strani dobrih, a Dan sećanja na žrtve genocida, konačno opet potvrđuje da su nacionalne manjine prioritet Srbije. Tako npr. na istom ovom sajtu postoje brojne informacije o holokaustu u Jugoslaviji i Srbiji, ali nema informacija o Romima, kao ni o ratovima devedesetih! Jedini spomen koji se odnosi na devedesete je Dan sećanja na nastradale u NATO bombardovanju, gde se opet implicira na žrtvovanje nedužnih Srba. Odatle se vidi da je aktivno prećutkivanje mnogobrojnih događaja i srpske odgovornosti deo planskog „formiranja dominantne slike“ (G. Đerić) kao manipulativne strategija vlasti.
Neverovatnu kompilaciju predstavlja centralni praznik nove Srbije koji pretenduje da postane master narativ: Sretenje - Dan državnosti, gde se na praktičan način spajaju dva različita seta vrednosti: Srbija kao zemlja tradicije oslobodilačkih ratova, i Srbija kao zemlja ustava i pravnog poretka. Sretenje - Dan državnosti predstavlja fantastičnu sintezu dva meta narativa: boračkih sadržaja i proto-demokratskih.

Pod udruženjima boraca i njihovih porodica podrazumevam sve organizacije koje okupljaju i grupišu različite kategorije učesnika ratova ili njihovih porodica, bilo da je reč o aktivnim učesnicima poput boraca, veterana, vojnika, dobrovoljaca ili ratnih invalida, ili „sekundarnim učesnicima rata“, poput porodica ranjenih, nastradalih ili nestalih.
Za razliku od SUBNOR-a, matičnog udruženja svih boraca u narodno- oslobodilačkom ratu (1941-1945 ), posle ratova devedesetih, nije formirana jedinstvena ideologija koja bi bila u stanju da pruži zajdnički krov svim učesnicima ratova. Danas egzistira na desetine registrovanih organizacija i udruženja u kojima je članstvo bazirano na uskim, taksonomnim karakteristikama, sa gotovo svim mogućim varijacijama na relaciji: geografske oblasti (ili ratišta ili mesta porekla)< - vrste, tj. boračke ideologije (borac, vojnik, junak, dobrovoljac, rezervista, veteran, žrtva) - zajedničke ratne sudbine (nestali, ožalošćeni, unesrećeni, poginuli, ranjeni) - srodstva (porodice, roditelji, učesnici). Sama terminološka raznolikost nedvosmisleno pokazuje da je gubitkom ratova nanovo izgubljena baza zajedničkog identiteta Srba. Da su definicije srpstva ostale u granicama ideala junaka Kosovskog boja, njihovo učešće u ratu i doprinos državi kroz lični gubitak i samopožrtvovanost bili bi nagrađeni društvenim privilegijama i statusom junaka u kolektivnom sećanju.
Boračka udruženja su među sobom podeljena na sličan način kao i stranke na vlasti: na one koji žele da budu priznati kao heroji za učešće u ratovima devedesetih, nastavljajući tako da bodre poimanja zajedničkog identiteta kroz lokalne, etničko-nacionalne odrednice i one, tzv. „donosioce mira“, čiji je glavni zadatak da „šire poruku mira i nikad više“, težeći tako da uvrste ličnu prošlost u kolektivno sećanje.

Iako su i država i boračka udruženja satkani od sličnih glasova, njihovi motivi su posve različiti. Legitimacija boračkih prava, a time i samog učešća u ratovima, ne samo da predsavlja ozbiljan finansijski teret, već je i problematična u odnosu na Evropu. Država je u mnogome prebacila odgovornost na demokratski orijentisane nevladine organizacije, koje se promovišu kao „branioci pravih vrednosti“. NVO predstavljaju odraz evropskih težnji i suptilnog neokolonijalizma kroz „politike identiteta“ i „nove društvene pokrete“: kroz prava manjina, ljudska i rodna prava, kroz proces suočavanja sa prošlošću, tranzicionu pravdu itd., pri čemu neretko, pri procesu pokušaja razgradnje boračke ideologije, oni sami postaju sinonim za novo ratno profiterstvo. Država koristi razjedinjenost boračkih udruženja i, pomoću birokratsko- pravnih sredstava, odugovlači i otežava sticanje socijalnih i društvenih prava. Ona slabi udruženja boraca svojim selektivnim i partikularnim pristupom, tretirajući svaku grupu pojedinačno, razbijajući tako potencijalnu masovnost pokreta.
Udruženja, iako rascepkana i podeljena, ne uspevaju da se objedine sve ratove u jedan „meta“ rat i žele isto: da njihove priče budu ispričene! Oni ratni veterani koji su spremni da „priznaju svoje greške“ i da se javno pokaju propagirajući „mir i ljubav“, biće prigrljeni od strane demokratski orijentisanih struja, i kao nagradu, dobiće binu za legitimaciju ličnih narativa. Tzv. „mirovni veterani“ predstavljaju eksponate od neprocenjive vrednosti ne samo kao dokaz „boljitka Srbije“, već i kao promotivni plakat za sledeću mužu evropskih para. Nasuprot njma, ratni veterani koji traže legitimaciju herojstva, nisu poželjni i prinuđeni su da kreiraju alternativne načine očuvanja narativa, što se već danas može videti po brojnim spomenicima rasutim po Srbiji, od kojih svaki nosi svoju priču i ideologiju. Kao što su nakon Drugog svetskog rata nastavile paralelno da žive i priče o etničkom razračunavanju, čini se da će tako nastaviti da se prenose i selektivni i parcijalni narativi o ratovima devedesetih, koji će uvek predstavljati potencijalno gorivo za buduće ratove.

Današnji period predstavlja pravu liminalnu zonu srpskog identiteta. Nemci su, sve do ujedinjenja, polemisali o Drugom svetskom ratu i o holokaustu kao o „Hitlerovom periodu“ gde su uvek neki drugi krivi. Čini se da se Srbija velikim delom i dalje nalazi u retorici „Miloševićevog vremena“. Jasno je, ipak, da Srbija prolazi kroz inicijaciju, i kakvi ćemo iz nje izaći, ostaje da vidimo.