---

Obe publicističke knjige Vetona Suroija brzo su za domaće izdavačke prilike prevedene sa albanskog na srpski jezik. Zmijske noge, rukopis završen u maju 2014., iste godine i objavljen, i Ambasador i druge jeretičke beleške, dovršen u maju 2015., takođe iste godine objavljen na albanskom, objavljeni su godinu dana posle i u Srbiji (izdavač: Samizdat B92). U obe knjige dominantno su u fokusu političke i društvene prilike na Kosovu. Suroi je u svojim tekstovima obuhvatio manje period tokom ili krajem 90-ih godina prošlog veka, a znatno više period nakon odlaska sa Kosova predstavnika civilnih i vojnih institucija države Srbije. Uprkos tome što je kosovski parlament 2008. proglasio nezavisnost Republike Kosovo, Suroi Kosovo vidi kao UNMIK-ov protektorat. U knjizi Zmijske noge Oslobodilačkoj vojsci Kosova osporava zasnovanost sva tri elementa njenog naziva, kritički se obrušavajući na neformalnog lidera OVK i potonjeg kosovskog premijera, Hašima Tačija. Ova dva primera govore o suštinskoj odlici obe knjige Vetona Suroia, o njihovoj polemičnosti i subverzivnosti, ako subverzivnost shvatimo kao radikalno osporavanje ustaljenih ili kanonizovanih mišljenja. Autor preferira termin jeretički (podnaslov knjige Zmijske noge je „jeretičke beleške“ a ta sintagma će se naći i u naslovu druge knjige). Da je autor bio u pravu birajući ovaj termin, pokazuju drastične reakcije nakon izlaska knjige Zmijske noge, koju su pripadnici OVK iz Uroševca zapalili u centru ovog grada, jer „u najgorem svetlu govori o borbi OVK i njenim pripadnicima“.

---

 

---

Za Vetona Suroia savremena kosovska država je nedovršena, demokratski disfunkcionalna, privatizovana, partijska i „patrimonijalna“, a život u kosovskom društvu besperspektivan tako da motiviše talase masovnih migracija u EU, te se po broju (ilegalnih) emigranata Kosovo svrstava uz zemlje zahvaćene ratom (Sirija, Irak, Avganistan). Suroi koristi Fukujamin izraz patrimonijalna da označi „državu nasleđa“ ili tradicionalnu državu u kojoj ljudi koji rade u državnoj administraciji i, uopšte, u javnom sektoru, podržavaju svog političkog lidera putem „mreže prijatelja i porodice, koji dobijaju materijalnu korist u zamenu za političku lojalnost“ (Ambasador, 94). U patrimonijalnim državama, u koje spada i Srbija, u uslovima visoke stope nezaposlenosti (posebno mladih) a niske stope novih privrednih aktivnosti, stvoren je zatvoren lanac nelegitimnih i nemoralnih uzajamnih usluga. I samo dobijanje posla uslovljeno je dokazanom stranačkom privrženošću ili drugim oblicima nepotizma, a ne obrazovanjem, stručnošću i radnim iskustvom. Takva nedemokratska i partijska država, u prvom redu zbog interesa vladajućih političkih elita, vremenom postaje otvorena za modele političkog organizovanja alternative liberalnoj demokratiji, odnosno za iskušenja verskog ekstremizma. U takve opasnosti na Kosovu Suroi ubraja: putinizam (na severu Kosova), koji ovde označava ne samo autoritarni tip vladavine, već i geostrateški cilj Rusije da se destabilizacijom lokalnih prilika oteža ili spreči približavanje određenih zemalja Evropskoj Uniji i NATO paktu; neoosmanizam, kao političko, obrazovno, medijsko, ekonomsko itd. povezivanje Kosova sa institucijama Erdoganove Turske i radikalni islamizam u vidu talibanskog pokreta i projekta države ISIS, koji je proteklih godina inspirisao više stotina mladih ljudi sa Kosova da mu se priključe.

---

 

---

Veton Suroi nema sumnje u to da je glavni krivac za postojeće stanje Hašim Tači i političke stranke koje su formirali bivše vođe OVK, odnosno onaj voluntarističko-koruptivni model političkog vladanja koji se konstituisao posle 1999. Suroieva kritika Tačija i nove kosovske političke elite ima nekoliko nivoa. Na prvom nivou Suroi kritikuje ne toliko OVK i ulogu koju je ona imala tokom ratnih sukoba na Kosovu 1998./99., koliko to što je OVK posle rata mistifikovala i mitologizovala tu svoju ulogu. Time je legitimizovala pojavu nove političke elite koja je u poslaničke klupe i u ministarske fotelje ušla iz maskirnih uniformi. Za Suroija je van diskusije da je intervencija NATO snaga oslobodila Kosovo a ne, po njegovom mišljenju, skromno i ne posebno uspešno vojno delovanje OVK. Međutim, Suroi nastanak OVK posmatra kao pozitivnu pojavu koja je označila prelaz iz faze mirnog otpora Miloševićevoj Srbiji u fazu oružanog otpora i samozaštite građana Kosova. Za Suroija OVK je imala ulogu katalizatora spoljašnje intervencije, što znači da je OVK „ubrzala oslobođenje, ali nisu učestvovali u njemu“ (Zmijske noge, 60). S druge strane, Suroi opisuje proces borbe za prevlast koji je na kosovskoj političkoj sceni iniciran pojavom OVK, čiji su lideri pokazali pretenzije na vlast pre i naročito posle NATO intervencije. OVK postaje uspešan konkurent rodonačelniku mirnog ali jalovog otpora, lideru Demokratskog saveza Kosova, Ibrahimu Rugovi, koji je tokom 90-ih uživao bezuslovno poverenje Albanaca na Kosovu kao nacionalni vođa. OVK na simboličkom planu Rugovi suprotstavlja Adema Jašarija, koga su specijalne snage srpske policije marta 1998. ubile u njegovoj kući sa 56 članove njegove porodice. Time je Jašari postao oličenje oružanog otpora i herojske žrtve za nezavisno Kosovo.

---

Smenu društvenih elita na Kosovu odlikuje revolutivnost a ne evolutivnost, a vladavinu novih elita dominacija privatnog i partijskog interesa a ne vladavina prava, kao i vladavina mimo političkih institucija, štetni ekonomski dogovori, političko nasilje i likvidacije, pritisci na pravosuđe. Suroi posebno piše o otimanju srpske i društvene imovine i likvidaciji Srba koji su ostali da žive na Kosovu posle povlačenja srpske vojske, policije i civilne vlasti, kao i Albanaca pripadnika nekadašnjih službi bezbednosti i političkih protivnika. Autor navodi kao najmerodavniji podatak beogradskog Fonda za humanitarno pravo da je posle 1999. na Kosovu ubijeno 1149 građana (Ambasador..., 46). U takvoj atmosferi došlo je do preuzimanja velikih javnih sistema i uspešnih firmi kakve su Kosovapetrol, Javna televizija, Kosovska elektroprivreda, Aerodorom..., odnosno do realizacije takvih strateških projekata kakav je autoput Priština-Tirana, čija je izgradnja kosovskog dela neracionalno koštala oko milijardu dolara. Takođe, kako piše Suroi, u takvoj atmosferi bilo je moguće da Bajruš Džamalji, načelnik opštine Uroševac, koji je skrivio saobraćajnu nesreću u kojoj je usmrtio jednog mladića, opstruira izvršenje pravde pet godina ili da živopisni biznismen Behđet Pacoli postane predsednik Kosova, čiji će izbor poništiti Ustavni sud Kosova. Semi Ljuštaku, načelnik opštine Srbica, moći će da povlači za kravatu sudiju koji je presudio da se bivši lokal firme „Beko“ koji je Ljuštaku nasilno uzurpirao, vrati prethodnim srpskim vlasnicima, dok će Džabir Žarku, predsednik opštine Kačanik, moći da iz opštinskog budžeta finansira sađenje palmi na obodima Šar-planine, koje će se vrlo brzo osušiti. Čak je i Ustavni sud Kosova pokazao da ne „robuje“ uvek načelima nepristrasnosti i zakonitosti u svom radu. Posle parlamentarnih izbora u junu 2014. godine Ustavni sud je političku krizu razrešio tako što je svojim tumačenjem relativizovao ustavnu odredbu da Vladu mogu da formiraju stranke koje okupe većinu poslanika u parlamentu a da među njima ne mora nužno da se nađe partija koja je osvojila najviše glasova. Takva odluka je išla u korist Tačijeve stranke.

---

 

---

Veton Suroi navodi tri datuma u drugoj polovini 20. veka kao ključna za kosovsko samostalnost: 1945., kraj Drugog svetskog rata i novo unutrašnje uređenje socijalističke Jugoslavije; 1990., raspad SFRJ i kosovske perspektive u Evropi posle pada Berlinskog zida i 1999. kao godina u kojoj se de facto okončava srpska uprava nad Kosovom, uspostavljena 1912. u Prvom balkanskom ratu. Prihvatanje albanskih komunista sa Kosova kosovske autonomije u okviru Republike Srbije Suroi vidi kao izbor manjeg zla (veće je bilo podela teritorija Kosova između Srbije i Crne Gore, kao u doba Kraljevine Jugoslavije). U tadašnjoj situaciji bila je neostvariva realizacija većinskog opredeljenja albanskih komunista sa Kosova o posleratnom ujedinjenju Kosova sa Albanijom, izražena u rezoluciji Bujanske konferencije iz zime 1943./44. (Zmijske noge, 116). 1990. godine po Suroiju ključno je bilo zalaganje za „status samostalnosti, sa zamišlju o mogućnosti države u postsocijalističkoj Evropi“ (Zmijske noge, 140). Ovo zalaganje predstavlja kontinuitet sa ranijim političkim zahtevima o tome da Kosovo postane federalna jedinica ili nova Republika u SFRJ. To će ostati glavna politička platforma kosovskih Albanaca tokom 90-ih nakon Miloševićevog ukidanja autonomije po ustavu iz 1974. godine i masovnog otpuštanja kosovskih Albanaca sa posla. Kao reakcija na Miloševićevo gušenje kosovske autonomije formirano je albansko društvo paralelnih institucija, koje nije priznavalo institucije države Srbije a njene bezbednosne snage doživljavalo je kao okupatorske. O tim godinama Suroi piše i u svom romanu Milijarder (albansko izdanje 2014., srpsko 2015.). Treći datum Suroi vidi kao novi početak i propuštenu šansu, koja ne mora da bude trajno izgubljena. To je prilika za popravljanje društva u funkcionalnu demokratiju i za ulazak Kosova u EU i u NATO, ali samo pod uslovom da se Kosovo „jednom zauvek napravi raskid sa orijentalističkim političkim modelima, kakvima pripada i Zmijina kultura“ (Zmijske noge, 140).

---

Dva su momenta zajednička za sva tri istorijska datuma: briga o opstanku Kosova kao celovitog teritorijalnog entiteta i težnja ka političkom priključenju zajednici evropskih naroda. Takođe, stalna kosovska težnja ka samostalnosti ili nezavisnoj državi pokazuje da se položaj Kosova u Srbiji doživljavao kao nametnut i, istorijski gledano, privremen. I kosovska nezavisnost, gledano iz ugla dominantnog nacionalnog osećanja Kosovara, predstavlja jedan neželjeni paradoks. U stalnom nepostojanju istorijskih okolnosti za ujedinjenje Kosova sa Albanijom, nastanak Kosova i razvijanje kosovskog državnog identiteta nametnula se kao nova realnost.

---

Suroi kao uzornu ističe viševekovno ostvarenu versku toleranciju kod Albanaca, gde nacionalno opredeljenje ima primat nad verskom pripadnošću. Reč je o uzornosti kao evropskom merilu u smislu laicizma savremene albanske države, koja je građena ne od tačke etničkog ili religijskog čišćenja državne teritorije uz nametanje jedne vere kao državne (Ambasador..., 132), već od stanja gde su država i religija razdvojene tako da se jedna drugoj ne mešaju u poslove. U tom kontekstu Suroi pominje dilemu albanskih intelektualaca da li bi bili lakše prihvaćeni u Evropi da među albanskim stanovništvom islam nije dominantna religija, pominjući primer recepcije kosovske predsednice Atifete Jahjage u SAD, koja je doživljena kao „muslimanska predsednica“ i američka saveznica (Ambasador..., 126).

---

 

---

Suroi podrvgava kritici i neke političke dogovore koji su doživljeni kao produktivan politički iskorak iz višedecenijske krize, kao što je Briselski sporazum sklopljen između Vlada Srbije i Kosova uz posredovanje visoke predstavnice EU. Generalno, Suroi smatra štetnim po Kosovo put ka EU koji vodi preko pregovora sa Srbijom, jer brzinu kosovskih evro-integracija čini zavisnim od Beograda. To je primedba koju iznose i vlasti u Srbiji, da poglavlja pregovora sa EU koja se odnose na Kosovo EU smatra značajnijim od ostalih i da tu vrši najveći pritisak. Suroi deli mišljenje kosovske opozicije koja je kritikovala potpisivanje Briselskog sporazuma da je on nadređen kosovskom ustavu i, s druge strane, neuklopiv u kosovski pravno-ustavni poredak, jer uvodi kategoriju koju ustav nije predvideo. To je Zajednica srpskih opština, kao zaseban političko-pravni entitet, preko kojeg vlasti u Srbiji mogu štetno da utiču na političke prilike na Kosovu. Iako se Suroi zalaže za dalju integraciju srpske manjine u kosovsko društvo, Briselski sporazum smatra u tom smislu nefunkcionalnim, jer će dovesti do učvršćivanja postojećih srpsko-albanskih podela. Ignorisanje koje četiri kosovske opštine na severu sa srpskom većinom ispoljavaju prema vlastima u Prištini, Suroi posmatra u kontekstu Kosova kao nedovršene države u smislu teritorijalnog integriteta i punog suvereniteta kosovskih vlasti. U slučaju Suroija to je pobednička logika koja zanemaruje ili minimalizuje strahove i etničke težnje srpske manjine na severu, uvažavajući implicitno logiku da je državna celovitost jednako važna kao i demokratski preobražaj zemlje.

---

 

---

Zahvaljujući prevodu svojih publicističkih knjiga Zmijske noge i Ambasador i druge jeretičke beleške, Veton Suroi se čitaocima u Srbiji, kao i u drugim sredinama gde je čitaocima srpski jezik razumljiviji od albanskog, predstavio kao kritički intelektualac koji se javno i jasno oglašava o tzv. traumatičnim temama nedavne prošlosti, o kojima gotovo da postoji ili prećutna vrednosna saglasnost ili ništa manje prećutna saglasnost da nije poželjno da se taj dominantni pakt sećanja dovodi u pitanje, kamoli da se osporava i prevrednuje. Suroijeva analiza može predstavljati doprinos razumevanju fenomena života u zemljama fasadne demokratije, posleratnog konflikta, autoritarne tradicije i zemljama izloženim globalnim iskušenjima i geostrateškim planovima velikih sila. Autor je po svom ideološkom profilu politički liberal koji parlamentarnu demokratiju, vladavinu prava, slobodnu tržišnu utakmicu i privredu, multientičko društvo, evropsku političku orijentaciju i zapadnu kulturu stavlja na prvo mesto, ali kome je takođe važno pitanje državnog suvereniteta Kosova, čime kao analitičar ispoljava svoju državotvornu crtu. Suroija možemo videti i kao analitičara urbane kulture ili urbanog senzibiliteta koji satirički piše o dijalekatskim i ruralnim osobinama političara dođoša OVK generacije, čiju političku kulturu odlikuje grabežljivost, nasilje, partijska poslušnost i nepoštovanje institucija i zakona.