Književnost ne čine samo dva sukobljena tabora, iako se tako posljednjih sedmica, preciznije od dana pred dodjelu NIN-ove nagrade, čini. Naprotiv, ona se na više nivoa može posmatrati kao polje koje nastaje u dinamičnom odnosu između kontinuitetā i diskontinuitetā. Tako će svaka pojedinačna knjiga čitana iz jednog ugla reflektovati kontinuitet jedne poetike i/ili politike, ali iz drugog diskontinuitet. Koliko vješto se autorka ili autor nose sa izazovom balansiranja između onoga što je već mejnstrim i onoga što se tome u nekoj formi avangarde opire, odrediće u konačnici zaokruženost i uspješnost svakog književnog teksta kao ujedno autonomnog djela, ali i interteksta.

 

Pisanje o raspadu Jugoslavije i njegovim posljedicama jeste kontinuitet koji dominira regionalnom književnošću već četvrt vijeka. To je, sada već, književnoistorijska činjenica, te samo krajnje konzervativna književna struja na svako zapaženije djelo iz ovog korpusa iznova reaguje kao na svetogrđe i provokaciju. Nagrađivanje i isticanje romana koji se bave ovom temom na antinacionalistički način, poput onih iz najužeg izbora za NIN, povod je za pozivanje na „moralnu nekompetentnost“ žirija. S druge strane, i žiri se, kao i potpisnici bojkota, poziva na „apolitična“ čitanja, pa se gledano iz tog ugla prepoznaje jedan problematičan kontinuitet pristupa književnosti, kod grupa koje su na jednom nivou predstavljene kao zavađene.

 

Ta se praksa čitanja van konteksta, ili tačnije fingiranje da se može čitati van konteksta, da je to nekakav poželjni standard, ne zasniva niti na jugoslovenskoj kritičarskoj tradiciji, barem od sedamdesetih godina i radova Svetozara Petrovića, niti na savremenim književnim teorijama koje su nastajale tokom prethodnih pola vijeka, a koje polaze od pretpostavke o političnosti i kontekstualnoj uslovljenosti književnog teksta. Pozivanje na „apolitična“ čitanja samo je signal da se žele sakriti stvarne političke pretpostavke i implikacije onih koji pišu i onih koji profesionalno čitaju.

 

Srećom, veći broj romana iz ovogodišnje produkcije zasnivao se na onome što inače književnost „samo“ i radi, a to je praćenje društvenih tokova. Da li će time „samo“ reprodukovati društveni status quo, ili će ga se kroz tekst kritički osvijetliti i preispitati, odlučiće ne samo o pukoj aktuelnosti knjige, već i njenoj umjetničkoj svrsishodnosti. A kako društvena stvarnost nikako ne uspijeva da prevaziđe posljedice ratnih razaranja, sve više koketirajući sa radikalnim desničarskim politikama i metodama, potpirujući strah od novih sukoba, očekivano je da posljednji rat sa ovih prostora bude jedna od dominatnih tema.

 

Zato, književno pisanje, ako je iole dobro, što znači kreativno i otvoreno, pokušava da na umjetnički način prikaže devastirajuće posljedice koje nasilje ostavlja kako na svaku pojedinačnu osobu, tako i na šire zajednice. S tim u vezi je još jedan kontinuitet – pisanje o posttraumatskom stresnom poremećaju i o njegovom institucionalnom liječenju. Metafora psihijatrijske bolnice, na kojoj se zasnivala Luzitanija (nagrada NIN 2018) i dobar dio romana Pas i kontrabas, nagrađenog ove godine, pogodna je iz očiglednih razloga, ona istovremeno predstavlja izolovan svijet, a opet i svijet u malom.

 

Istina, PTSP se u kontinuitetu prikazuje kao isključivo muška bolest, žensko iskustvo rata se prećutkuje ili se svodi na prikaze silovanih i raskomadanih ženskih tijela. Ženskim likovima je uskraćeno pravo na perspektivu, na govor, kamoli na aktivnost. Tako i književnost perpetuira nasilje iz realnosti, žene su samo predmet pogleda i nasilja muških likova, umjesto da se kroz tekst to nasilje nedvosmisleno dekonstruiše, kroz uključivanje ženskih ratnih iskustva u svoj njihovoj kompeleksnosti.

 

Rat možda jeste primarno bio „muški“ sukob, isto kao što su potonje književne debate gotovo isključivo muške – dovoljno je pogledati samo gostovanja u emisijama, napisane članke u novinama, sastave žirija, broj djela koje su pisale književnice u ukupnoj produkciji i onih koje su nagrađene itd. To međutim ne znači da je dovoljno da književnost perpetuira postojeće stanje. Izuzetak od ovog kontinuiteta su romani, koje opet po pravilu pišu književice, poput Ravnoteže Svetlane Slapšak (dobitnika Vitalove nagrade za 2017) i Uhvati zeca Lane Bastašić (u najužem izboru za NIN 2019). A s ovim u vezi je posebno zanimljiva teza Jasmine Lukić kako je prva knjiga postjugoslovenske književnosti – knjiga teško odredivog žanra koju čine pisma, poruke i pjesme koje su tokom rata razmjenjivale četiri jugoslovenske književnice Biljana Jovanović, Maruša Krese, Rada Iveković i Radmila Lazić. Od konstitutivne knjige na početku ovog korpusa, od aktivne uloge da i u toku samih ratnih dejstava održavaju regionalne veze i međusobno se ispomažu, žene su i kroz književnost ponovo svedene na jednodimenzionalni tjelesni ratni plijen.

 

Kontinuitet ne znači da je neka praksa sama po sebi dobra ili loša, niti da je izolovana od drugih. Kontinuitet antinacionalističkog pisanja o ratu nažalost je povezan sa ućutkivanjem žena. Izbor žirija da skrene pažnju na očito angažovane romane, u koliziji je sa kontinuitetom „apolitičkog“ čitanja istog tog žirija, ali i šire, čak suprotstavljenog dijela književne scene. Važi obratno, i za diskontinuitete, ni oni ne moraju uvijek biti dobri iako imaju potencijal da pokreću književnost, da pomjeraju utvrđene tokove.

 

Roman Pas i kontrabas značajniji je zbog toga što preuzima dosadašnje kontinuitete i sažimajući ih, preoblikuje u nov višestruko premrežen tekst. Diskontinuitet u odnosu na dosadašnje poetike primjećuje se na samom kraju, kada se uspostavlja jasna veza između jugoslovenskih izbjeglica i sadašnjih migranata. Želja za slobodom od traume, za životom u miru ono je što ih povezuje. Po šumama i gorama, s druge strane, roman je koji postiže diskontinuitet upoređivanjem partizanskih stradanja sa savremenim ekološkim zločinima nad nedužnom prirodom, kao i kontrastiranjem NOB-a sa ratovima iz devedesetih. Od svih ovogodišnjih romana to je tekst koji je uspio da najviše skrene poetike u novom pravcu. Roman Yugoslav ženskom, intimističkom perspektivom na život pripovjedačicinog oca, mijenja uobičajeni fokus na predradni period, rat i poraće. Nostalgija i idealizacija za prošlim, ljepšim vremenima, kao i žal gubitka prisno su i sugestivno uobličene. Dok se u romanu Grozota ili... diskontinuitet u odnosu na prethodne poetike najviše primjećuje u pokušaju i ekspliciranom promašaju teksta da na drugačiji način, sem doslovnim raspadanjem jezika, objasni otkud zlo u svijetu, otkud zločin u Srebrenici, otkud još jedan genocid?

 

U svakoj od gore pomenutih knjiga, specifična kombinacija i odnos prema kontinuitetu i diskontinuitetu tvore manje ili više zaokružen i autentičan fikcionalni svijet. Ali čitanje svake od njih, kao i kritički pregled širih književnih i interpretativnih tokova, ne može se svoditi samo na jedan nivo, na jedan sukob, bilo politički bilo poetički.