Knjigu kanadske autorke jugoslovenskog porekla Bojane Videkanić „Nonaligned Modernism, Socialist Postcolonial Aesthetics in Yugoslavia, 1945–1985“, zasnovanu na njenom doktorskom istraživanju, objavila je na engleskom jeziku izdavačka kuća Univerziteta Mekgil-Kvin, 2019. godine. U krugovima teoretičarki i teoretičara umetnosti u (post)jugoslovenskom regionu nije prošlo neprimećeno da je autorka u svom pisanju potpuno prenebregla čitavu jednu dinamičnu umetničku, teorijsku i istoričarsko-umetničku scenu koja preko deset godina ulaže napore upravo u kritičko sagledavanje kulturnih fenomena u vezi s Pokretom nesvrstanih (The Non-Aligned Movement: NAM). Ovo naročito pada u oči kada se ima u vidu da Bojana Videkanić svoj rad smešta među levo orijentisane intelektualne napore da se, nakon brisanja ideja nesvrstanosti tokom devedesetih i ranih dvehiljaditih, one re-afirmišu u njihovom istorijskom vidu kao politička opcija samoopredeljenja u kontekstu Hladnog rata i blokovske podele. Deo pomenutih umetničkih, kustoskih i teorijskih inicijativa okrenutih promišljanju nesvrstanosti i modernizama iz (post)jugoslovenskog regiona, koje vremenski prethode ovom izdanju, jeste i edicija Muzeja savremene umetnosti u Beogradu (MSUB) „Nesvrstani modernizmi“ (2012-2017). Projekat je inicirao Zoran Erić, a doprineli su mu sledeći autori i autorke: Dubravka Sekulić, Jelena Vesić, Rejčel O’Rajli, Vladimir Jerić Vlidi, Vladimir Kulić, Stevan Vuković, Sedrik Vensan, Dominik Malake, Olivje Aduši i Ana Sladojević. Ne samo što u knjizi „Nesvrstani modernizam“ nema nijedne reference na ovaj pionirski poduhvat, već ih nema ni na druge projekte u regionu, koji iz savremene vizure promišljaju nesvrstanost, poput projekta „Travelling Communiqué“ (Milica Tomić, Dorin Mende i Armin Linke, MJ, Beograd, 2014)[1]. Savremena izdanja onih muzeja koje autorka navodi kao primere „nesvrstanog modernizma“, ili čije fotografije koristi kao ilustracije, a među kojima su, pored već pomenutog Muzeja savremene umetnosti u Beogradu, i Muzej afričke umetnosti i Muzej Jugoslavije, takođe nisu uzeta u obzir. Ovakvo otpisivanje savremenih kritičkih glasova odnosno projekata iz regiona po meni ima neugodan prizvuk „otkrića“ teme, kojim autorka reprodukuje istu onu epistemsku nepravdu koju je, kako se činilo, želela da ovom knjigom koriguje.

Kako bi ponudila nov pristup periodizaciji, interpretaciji i kontekstualizaciji moderne umetnosti u Jugoslaviji, u periodu između 1945 i 1985. godine, Bojana Videkanić izvodi argumentaciju u prilog koncepta „nesvrstanog modernizma“ (nonaligned modernism), kao pojma preuzetog od teoretičara Armina Medoša (Medosch, 2016). Ciljeve rada u polju istorije umetnosti definisala je kao upisivanje „nesvrstanog modernizma“ u polje globalnih modernizama, i isticanje aktivne uloge koju je Jugoslavija imala u suprotstavljanju zapadnoj hegemoniji. Smatram da su ciljevi knjige vredni pažnje, kao predlog da se o istoriji umetnosti u kontekstu globalnih modernizama misli drugačije iz (post)jugoslovenske perspektive. Međutim, pored već iznete zamerke koja se tiče ignorisanja savremene teorijske i umetničke produkcije u (post)jugoslovenskom regionu na temu nesvrstanih modernizama, postoje i druge manjkavosti koje pronalazim u ovoj knjizi, kako u konceptualizaciji teme, tako i u njenom formalnom izvođenju. Jedna od njih je jugocentričnost, koja je u okvirno poslednje dve decenije prevladavala i u drugim tumačenjima nesvrstanosti, a koja su u fokusu imala socijalističku Jugoslaviju. Sociolog Pol Stabs (Stubbs, 2021) objašnjava jugocentričnost u domenu istorijskih nauka kao usmerenost istraživačke metodologije na jugoslovenske izvore, ali bih u ovom slučaju dodala i da postoji jugocentrična optika spram samog fenomena nesvrstanosti.

Ostale primedbe radu Bojane Videkanić mogu sumirati kao: anahronu upotrebu termina „nesvrstani modernizam“ – odnosno njegovu retroaktivnu naturalizaciju u vremenu u kom nije postojala takva sintagma; nejasnoću i nedoslednost u primeni same sintagme „nesvrstani modernizam“ kroz tekst knjige; nekritičko reprodukovanje jugoslovenskog političkog govora između šezdesetih i osamdesetih, kojim se uspostavlja analogija između jugoslovenske borbe za slobodu i nezavisnost s jedne strane, i borbe pre svega afričkih zemalja za oslobođenje od rasističkih kolonijalnih režima s druge; neujednačenost istraženosti primera kojima se mapira materijalnost „nesvrstanog modernizma“; kao i proizvoljno tumačenje podataka iz nekih od datih primera, bez upućenosti u njihov kontekst. Navedene zamerke obrazložiću prikazom koji je baziran na strukturi knjige. Kroz četiri poglavlja, pored Uvoda i Zaključka, uz pristrasnost koja povremeno ide nauštrb same argumentacije, putem heterogenog izbora primera autorka pokušava da pokaže prisustvo „nesvrstanog modernizma“ kao „sinteze uticaja autohtonih (indigenous) jugoslovenskih umetničkih tradicija, estetskih tradicija i mreža Globalnog juga u povoju, i već postojećih modernističkih struktura.“ (str. 6) Prva dva poglavlja iscrtavaju osnovu za koju autorka veruje da je prethodila razvoju „nesvrstanog modernizma“ u Jugoslaviji, dok treće i četvrto „predstavljaju konkretnu artikulaciju nesvrstanog modernizma i njegovih institucija kulture“ (str. 28).

U domenu likovne umetnosti, od koje Videkanić i polazi, i sa njom završava pregled primera u knjizi, moja glavna zamerka je retroaktivna naturalizacija sintagme „nesvrstani modernizam“, u čitavom periodu koji autorka knjigom obuhvata, ali posebno s fokusom na period između šezdesetih i osamdesetih. Dok sama sintagma ima za cilj da s vremenske distance teorijski konceptualizuje određenu politički uslovljenu kulturnu klimu, imam ozbiljne sumnje da bi onovremeni protagonisti likovne scene u podjednakoj meri delili entuzijazam Bojane Videkanić u vezi s rečju „nesvrstano“. Međutim, s obzirom da je fokus na umetnosti koja je tesno spregnuta s političkom orijentacijom same zemlje, u odnosu na druga relevantna umetnička kretanja u Jugoslaviji, autorka podvlači da se knjiga i ne bavi umetničkim neoavangardama. Ona daje sledeće obrazloženje: „Umetničke prakse koje nisu bile deo glavnih tokova, odnosno umetnost neoavangarde ili andergraund umetničke prakse, iako su bile dinamične kroz ceo ovaj vremenski period, bile su manje zainteresovane da slede otvoreno nesvrstane politike i stoga ne ulaze u opseg ove knjige“. (str. 27) Čini mi se da je ovakva istraživačka odluka problematična, pored toga što pokazuje pristrasnost autorke prema onim dešavanjima u umetnosti koja potvrđuju njenu hipotezu, i zato što sužava interpretaciju jugoslovenskog kulturnog konteksta.

Odnos prema konceptu nesvrstanosti u kulturi i umetnosti – nakon uspostavljanja Pokreta nesvrstanih – menjao se tokom decenija, a „nesvrstane“ institucije iz kasnih sedamdesetih i osamdesetih koje ona navodi kao primere u knjizi, struka zaštite kulturnog nasleđa i kulturna javnost smatrali su u vreme njihovog osnivanja – iako možda to nisu uvek otvoreno iskazivali – politizovanim i ideološkim. To ne znači da ideje nesvrstanosti – shvaćene kao deo međunarodne politike Pokreta nesvrstanih – nisu bile prihvaćene u kulturi i umetnosti, naročito u određenim domenima međunarodne kulturne saradnje, niti znači da konstelacija nesvrstanih zemalja nije otvorila mogućnosti za drugačije viđenje kako sveta, tako i sopstvene pozicije (Iveković, 2006, Piškur, 2019). Međutim, čini mi se da bi argumentacija bila utemeljenija, a osvrt na jednu epohu svakako manje monolitan, da je autorka, pored primera koji potvrđuju podršku idejama nesvrstanosti u kulturi i umetnosti, u svoje istraživanje uključila i ona pisana ili usmena svedočanstva koja su se u realnom vremenu kritički odnosila prema ovakvoj kulturnoj orijentaciji.

Takođe, ukazala bih na to da postoje nepreciznosti i nedoslednosti u primeni same sintagme „nesvrstani modernizam“. Osnovna nepreciznost je što autorka u knjizi polazi od jednog značenja: jugoslovenskog ne-svrstavanja uz konkretne (političke) modele u umetnosti okvirno pre i posle Drugog svetskog rata, a završava se drugim značenjem: nesvrstanom umetnošću kao umetnošću nesvrstanih zemalja. Iako je moguće da se jedan pojam odnosi na više fenomena, pa čak i da se njegova upotreba menja tokom decenija, ove transformacije nisu precizirane, već su u knjizi podrazumevane hronološkom sukcesivnošću primera. Možda autorkin stav najbolje sažima sledeći izvod: „Nesvrstana modernistička kultura bila je, stoga, forma otpora zapadnjačkom kulturnom imperijalizmu. Jugoslovenska kulturna saradnja sa drugim nesvrstanim zemaljama kroz međunarodna nadležna tela, iako povremeno ophrvana birokratskim zastojima i podužim pregovorima, bila je materijalizacija alternativnog modernizma dvadesetog veka.“. (str. 145) Iako veoma intrigantno kao postavka, ovakvo tumačenje nije dosledno sprovedeno kroz sve delove teksta, a nedoslednost primene sintagme „nesvrstani modernizam“ ne omogućava čitateljkama i čitaocima da sagledaju obrise intervencije Bojane Videkanić u istoričarsko-umetničko i teorijsko polje kao jedan konzistentan metodološki predlog.

Prvo se poglavlje prevashodno odnosi na relativno kratko posleratno trajanje, a zatim i kraj socijalističkog realizma u Jugoslaviji. U sagledavanju političkih i društvenih konteksta koji su uslovili ovakav razvoj događaja, autorka daje osvrt ne samo na razlaz između Tita i Staljina 1948. godine, već i na takozvani sukob na književnoj levici, koji je kao proces dužeg trajanja bliže definisao jugoslovenski stav protiv kulturne hegemonije. Autorka naročito posvećuje pažnju ulozi Miroslava Krleže, u čijem odbijanju preuzimanja modela socijalističkog realizma, kao i bilo kog drugog nekritičkog ponavljanja već postojećih kulturnih modela, vidi artikulaciju jugoslovenskog antikolonijalizma.

U drugom poglavlju, autorka se fokusira na odnos internacionalnog modernizma i jugoslovenske umetnosti, kroz primere učešća Jugoslavije na Venecijanskom bijenalu, i izložbe „Savremena umetnost u SAD“, Muzeja moderne umetnosti iz Njujorka (MoMA), koja je održana 1956. godine u Beogradu. Kroz delovanje Marka Ristića, umetnika, diplomate i zatim ključne figure na čelu jugoslovenske Komisije za kulturne veze s inostranstvom, ona sumira artikulaciju jugoslovenske političke i kulturne pozicije u to vreme kao „prihvatanje, pregovaranje i povrh svega pragmatizam i opstanak“ (str. 106). Dok socijalistički modernizam posmatra kao etapu u zauzimanju pozicije između Istoka i Zapada, „nesvrstanim modernizmom“ naziva aktivnu, pa čak i „...transformišuću ulogu (Jugoslavije, prim. prev.) na međunarodnoj umetničkoj sceni“ (str. 64). Ovu poentu rada Bojane Videkanić treba posebno istaći, zato što ona umnogome pojašnjava razloge iz kojih autorka uopšte poseže za pojmom „nesvrstanog modernizma“. Ona ga tumači kao rezultat emancipacije i sticanja svojevrsnog samopouzadanja na nivou nacionalne države i kulture u globalnom kontekstu. 

U knjizi je primetna neujednačenost istraženosti odabranih studija slučaja. U nekima su do detalja opisane formalne karakteristike određenog umetničkog rada, ili organizacione situacije u pripremi događaja, dok neke nisu istražene dovoljno da bi uspešno argumentovale pretpostavku. To se posebno vidi u trećem poglavlju, u kom autorka izlistava veliki broj prema veličini, značaju, istraženosti i kontekstualizaciji neujednačenih primera, od očuvanja nubijskih spomenika usled izgradnje brane u Asuanu – akcija koju su preko UNESCO, inicirale 1959. godine vlade Egipta i Sudana, preko spomenika „Yekatit 12“, rad skulptora Antuna Augustinčića, podignutog krajem pedesetih u Adis Abebi u spomen na žrtve fašizma (kojem je dat veliki značaj u knjizi), do Parka prijateljstva na Novom Beogradu otvorenog povodom Prve konferencije NAM u Beogradu 1961. godine, spomenika povodom Treće konferencije NAM 1970. godine u Lusaki, i dr. Uglavnom su taksativno pomenute brojne izložbe u Jugoslaviji i u zemljama Pokreta nesvrstanih, naročito Aleksandrijsko bijenale u Egiptu, i Grafičko bijenale u Ljubljani, detaljan prikaz kog je dat u narednom poglavlju. Kada su neki od izabranih primera u pitanju, način na koji ih autorka primenjuje kako bi odgovorila na postavljenu hipotezu o postojanju „nesvrstanog modernizma“, šalje pogrešan utisak o njihovom mestu i relevantnosti u vremenu održavanja tih događaja ili realizovanja pomenutih umetničkih radova. Zbog selektivnog izbora primera, kao i neujednačenosti autorkine upućenosti u navedene primere, može se steći pogrešna predstava o vezi između njih, koja je u ovoj knjizi zasnovana na pretpostavci da je „nesvrstani modernizam“ činjenica, a ne na tome da njegovo postojanje tek treba utvrditi kroz istraživanje i razumevanje značaja izabranih primera.

Videkanić u nastavku ovlaš pominje institucije u Jugoslaviji koje smatra primerima „nesvrstanog modernizma“, među kojima su Muzej afričke umetnosti – zbirka Vede i dr Zdravka Pečara, koji je otvoren 1977. godine u Beogradu (pogrešno naveden u knjizi kao Muzej afričke umetnosti i kulture) i Galerija umjetnosti nesvrstanih zemalja „Josip Broz Tito“, koja je otvorena 1984. godine u Podgorici (tadašnjem Titogradu).  Ona ne obrazlaže po čemu su posebne ili značajne institucije koje navodi, niti kako su se, kao primeri „nesvrstane“ muzeologije, prema njenom mišljenju one suštinski razlikovale od drugih galerija i muzeja u svetu, a naročito onih koji su predstavljali umetnost zemalja Afrike, Azije, Okeanije, Srednje i Južne Amerike i dr. Njeno je tumačenje ovih institucija, bez uloženog istraživačkog rada kroz koji bi se razumele njihove stvarne kulturne dimenzije odnosno društvena i politička kontekstualizacija, u domenu nagađanja. Nešto veću pažnju posvećuje analizi nikad realizovane inicijative esperantiste, antropologa i direktora Gradskog muzeja u Subotici, Tibora Sekelja iz 1977. godine, za otvaranjem Muzeja „Čovek i njegov svet“. Međutim, ne problematizujući genealogiju institucija kulture, umetnosti i nasleđa, ona zanemaruje činjenicu da su muzeji po sebi kolonijalne institucije koje odražavaju i normalizuju hegemone odnose.

U nizu kulturalnih i političkih fenomena koje Videkanić ne problematizuje, želim da usmerim pažnju na antikolonijalizam i da preciziram njegovu kontekstualizaciju u vremenu šezdesetih i sedamdesetih. Takav antikolonijalizam je bio izraz jugoslovenske podrške – nekada i veoma konkretne, materijalne podrške – i solidarnosti sa zemljama koje su se aktivno borile protiv dominacije kolonijalnih uprava, i kao takav ima značajno mesto u jugoslovenskoj istoriji. On takođe pripada specifičnom istorijskom trenutku, u kom je potraga za sličnostima unutar nove globalne konstelacije poput NAM značila približavanje između zemalja koje se međusobno često nisu dobro poznavale, ni u političkom, ni u kulturnom smislu. Iz ovih razloga, antikolonijalizam je tada, uz anti-imperijalizam, predstavljao afirmativnu i dobrodošlu tačku ukrštanja i međusobnog razumevanja.

Stanovište Bojane Videkanić, međutim, ne odmiče se kritički od nosećih narativa onog vremena, da Jugoslavija „nikada nije bila kolonizator, već je bila kolonizovana“ (str. 174). Naprotiv, u ovom se poglavlju, u cilju argumentacije da je Narodnooslobodilačka borba (NOB), pored oslobodilačke i anti-fašističke, takođe bila i antikolonijalna borba, (str. 120), ističe „autohtona“ (indigenous) antikolonijalna misao u ovom kulturnom prostoru (str. 123), uz eksplicitno nazivanje imperijalnih sila koje su se nadmetale za dominaciju nad njime „kolonijalnim gospodarima“ (colonial masters, str. 124). Videkanić navodi u osvrtu na situaciju nakon Drugog svetskog rata da je: „...nastanak NAM bio rezultat skoro stogodišnje borbe jugoslovenskih naroda da steknu nezavisnost od svojih kolonijalnih gospodara i da stvore pravedniju socijalističku federaciju. Jugoslavija je bila spremna da posegne preko sveta do novoformiranih postkolonijalnih država samo zato što je i sama bila jedna od njih, i razumela je u potpunosti kako izgleda borba za nezavisnost i autonomiju“. (str. 126)

Doslovnost s kojom se u ovoj knjizi iskustva Jugoslavije kao evropske periferije, semi-periferije, pa čak i kolonije, dovode u vezu s antikolonijalnom borbom u zemljama Pokreta nesvrstanih, posebno u Africi, približava pisanje Bojane Videkanić jednoj drugoj tendenciji koja je primetna u akademskim krugovima poslednjih godina. U pitanju je teoretizacija Istočne Evrope, tačnije socijalističkog Istočnog bloka odnosno „poraženog“ Drugog sveta nakon kraja međunarodne hladnoratovske podele, kao post-kolonijalnog. (Krivonos, 2023) Dok se iz ugla teoretičara i teoretičarki poput Madine Tlostanove bivše zemlje SSSR-a tumače kroz imperijalnu dominaciju Rusije (Tlostanova, 2012), Videkanić kao „kolonijalne gospodare“ na jugoslovenskim prostorima navodi Austrougare, Italijane, Nemce, Francuze i Otomane (str. 32). Iako savremena tumačenja austrougarsku upravu u Bosni i Hercegovini nakon Berlinskog kongresa 1878. godine karakterišu kao kolonijalnu odnosno kvazi-kolonijalnu (Karić et al., 2023, Majstorović, 2021, Ruthner, 2018, Ruthner et al., 2015), autorkin pristup tumačenju kolonijalizma u ovoj knjizi – naročito zato što se bavi kulturnim prostorom širim od Bosne i Hercegovine – u najmanju ruku je nedovoljno nijansiran. Naročito zato što ne pravi posebnu distinkciju između kolonijalizma i imperijalizma, kao ni između kolonijalizma kao poretka i kolonijalnosti znanja i bivanja. Takođe je i relativizujući u odnosu na posledice rasističkih kolonijalnih poredaka u zemljama Afrike, sa kojima Videkanić teži da uporedi jugoslovenske prostore, dok ne ulazi u pitanja rase i rasijalizacije u samom regionu kojim se bavi.

Smatram da jugocentrična aproprijacija antikolonijalne borbe, a zatim i aproprijacija same nesvrstanosti, ne samo što ograničavaju i sužavaju opseg razumevanja fenomena nesvrstanosti, već doprinose perpetuiranju stereotipa o jugoslovenskoj izuzetnosti i ujedno izuzeću iz globalne matrice kolonijalnosti (Mignolo, 2007). Ovakav pristup ima veze i sa autorkinim oslanjanjem na tumačenja zasnovana na identifikaciji socijalističke Jugoslavije s potlačenim i kolonizovanim narodima sveta u dominantnom jugoslovenskom političkom diskursu nesvrstanosti šezdesetih i sedamdesetih s jedne strane, kao i na teoretizaciju (post)jugoslovenskog regiona iz ugla postkolonijalne teorije kao evropskog unutrašnjeg „Drugog“ ili nekompletnog evropskog „sopstva“ s druge (Todorova, 2009, Bakić-Hayden, 1995). Premda u uvodu pravi sledeću distinkciju između zemalja Afrike i jugoslovenskih prostora, kada kaže: „Iako iskustva kolonizacije u Africi i potčinjavanje miliona ljudi na tom kontinentu nisu direktno uporediva sa jugoslovenskom situacijom, psihološka dimenzija potčinjavanja i njegovih efekata ipak nagoveštava da su slični mehanizmi posredi unutar balkanističkog diskursa.“ (str. 21), nijedan od prethodno pomenuta dva diskursa, koje Bojana Videkanić bez kritičkog osvrta interpretira u svom akademskom radu, ne uzima u obzir pitanja rase i rasizma. Međutim, ona su bila ključna za antikolonijalnu borbu 20. veka, koja nije bila samo borba protiv kulturne hegemonije ili kolonijalne administracije, već borba protiv sistemske dehumanizacije zasnovane na rasijalizaciji.

Pol Stabs je na predstavljanju knjige Socialist Yugoslavia and the Non-aligned Movement u martu 2023 u Institutu za filozofiju i društvenu teoriju u Beogradu, odnos prema rasi i rasizmu u jugoslovenskom kontekstu nazvao „derasijalizovanim anti-rasizmom“. Ja bih rekla da je ipak posredi bilo „rasno slepilo“ (color-blindness, Bonilla-Silva, 2015) jugoslovenskog anti-rasizma, koje najčešće ima dva obrazloženja. Prema jednom se samo otpisivanje rase shvatalo kao forma anti-rasizma, a prema drugom je ono bilo analogno otpisivanju kolonijalizma te posledično i rasizma kao konsekventnih za tumačenje Jugoslavije. Pitanje odsustva tematizacije rase i rasizma u jugoslovenskom kontekstu je duža i komplikovanija tema nego što može da stane u jedan prikaz, ali je potrebno ukazati na reprodukovanje takvog odsustva, posebno u knjizi koja se zasniva na pretpostavci o sličnosti afričkih, npr. nigerijskih (Okeke-Agulu, 2015) i jugoslovenskih iskustava postkolonijalnog modernizma, gde je post-kolonijalno u radu Videkanić i doslovno shvaćeno kao „nakon“ kolonijalizma, a jugoslovenski region shvaćen kao post-kolonija.

U četvrtom poglavlju, autorka daje primer Ljubljanskog bijenala grafičke umetnosti kao već oformljenog izraza „nesvrstanog modernizma“. Ona smatra da je njime uspostavljena i formulisana nova modernistička estetika nesvrstanosti, koja je stavljena u službu „promovisanja Pokreta nesvrstanih zemalja i Jugoslavije kao protivteže podeljenom svetu“. (str. 30) U ovom se poglavlju jedino kritički osvrće na institucionalizaciju umetnosti, upravo kroz format bijenala, ali i to kako bi pokazala da Bijenale grafike u Ljubljani, koje zauzima značajan deo u knjizi, ne pripada zapadnjačkoj bijenalizaciji kao globalnom fenomenu koji je naročito kritikovan krajem devedesetih i početkom dvehiljaditih. (str. 207) Pored toga, tvrdi da je kroz bijenale prepoznato, kako ranije u tekstu navodi: „...da jugoslovenska umetnost može poslužiti kao estetski i politički medijator između Jugoslavije, Zapada, Istoka i narativa nesvrstanih (zemalja, prim. prev.)“ (str. 30)

Socijalistička Jugoslavija, kao što autorka pravo kaže u uvodu, imala je pragmatičan politički pristup, često pregovarajući oko sopstvenog mesta u međunarodnoj politici. Ideja o ovakvoj medijaciji, međutim, čak i u vremenu vrhunca nesvrstanosti kao međunarodne političke opcije, bila je donekle osuđena na propast. Da bi Jugoslavija i zaista zauzela poziciju medijatora u estetskom i političkom smislu, bilo je potrebno daleko više svih mogućih kapaciteta: saznajnih, ljudskih, organizacionih, a pre svega ekonomskih, koje ona nije imala. Videkanić primećuje: „Ovo je kolonijalna sprega (colonial bind), ili iznuđena poetika (forced poetics) – govor i delovanje sa slabije pozicije (nedostatak sredstava i infrastrukture), u pokušaju da se preuzme inicijativa, izgrade institucije, i kreiraju nove forme politike i kulture.“ (str. 174) U ovom navodu se naročito vidi nedostatak dekolonijalne teorije u pristupu temi, koja bi u ovoj knjizi dobro došla da pojasni razliku između kolonizacije i kolonijalnosti. Naime, nije nužno pokazati da li je region Jugoslavije bio kolonija ili ne, iako u ovom kritičkom prikazu odbacujem tvrdnju da su iskustva Jugoslavije uporediva sa kolonizacijom zemalja Afrike, na način na koji to Videkanić interpretira. Istakla bih da je izloženost delovanju imperijalnih i drugih odnosa kulturne hegemonije – koje Jugoslavija svakako jeste iskusila – od istih aktera istovremeno proizvodi i objekte i subjekte ovih odnosa, one koji trpe postojeće odnose kolonijalnosti, i koji ih dalje reprodukuju. Drugim rečima, da je Jugoslavija čak i mogla da zauzme i zadrži poziciju kulturnog medijatora o kojoj je reč, pitanje je kako bi takav model suštinski uticao na dekolonizaciju znanja i bivanja, ako bi replicirao postojeće formate umetničke i kulturne produkcije i reprezentacije. Uz to, zemlje NAM činile su veoma heterogenu konstelaciju. Konkretno u vezi sa saradnjom između Jugoslavije i zemalja Afrike, Bazil Kosu (Basile Kossou), generalni direktor Afričkog instituta za istraživanje kulture iz Dakara, ukazao je na to da su bivši kolonizatori bolje poznavali stanje u nekadašnjim kolonijama nego što su ih poznavale socijalističke zemlje koje su bile, prema njemu, „istorijski u zakašnjenju na afričkom tlu“ (Sladojević, 2015, Kosu, 1980:193). I obratno, građani bivših kolonija daleko su bolje od Jugoslovena poznavali nekadašnje kolonizatore, uključujući i njihov jezik i kulturu. Jugocentrična perspektiva kroz koju Videkanić interpretira nesvrstanost, ne uzima ove kompleksne odnose nakon dekolonizacije u razmatranje, kao što ne uzima u obzir ni duboku evropocentričnost jugoslovenskog društva.

Za kraj, dok je intervencija u domen istorije umetnosti značajna i poželjna inicijativa, u teorijskom smislu knjiga „Nesvrstani modernizam“ je propuštena prilika da se ponude konkretne metodologije koje bi bile namenjene dekolonizaciji proizvodnje znanja. Ukoliko na prvi pogled pisanje Bojane Videkanić i deluje kao da teži da prati ideje i vrednosti nesvrstanosti u umetnosti, u kontekstu Pokreta nesvrstanih i Trećeg sveta – izraz koji ovde koristim u značenju u kom ga Vidžaj Prašad koristi, a Videkanić u knjizi navodi: Treći svet kao projekat, a ne mesto (Prashad, 2007) – ono što autorka zapravo prezentuje ovom knjigom jeste rekuperacija afirmativne slike o socijalističkoj Jugoslaviji i njenoj spoljnoj politici, na razmeđi Prvog, Drugog i Trećeg sveta. Dok to samo po sebi nije problematično, ono što svakako jeste, pored već pomenute aproprijacije antikolonijalizma, pa tako i nesvrstanosti, je to što veliki deo autorkinih pretpostavki više pripada nekritičkoj, povremeno čak i naivnoj interpretaciji prošlosti, nego jednoj argumentovanoj analizi nesvrstanih, antikolonijalnih i anti-imperijalnih solidarnosti. Posledice ovakvog pisanja, pak, nisu nevine, kao što istorija umetnosti to nikad i nije. Dok je osvetljavanje određenih aspekata međunarodnih saradnji i međusobnih uticaja značajno za de-periferijalizaciju znanja, nekritičko reprodukovanje diskursa iz prošlosti ne doprinosi tekućoj borbi za dekolonijalnom emancipacijom.

Iz svih navedenih razloga, kao i zbog značajnog broja materijalnih grešaka, moje je mišljenje da knjigu „Nesvrstani modernizam“ ne treba doslovno tretirati kao potencijalni budući izvor referenci o Jugoslaviji i o nesvrstavanju u kontekstu tzv. globalnih modernizama, već je treba kritički iščitavati uporedo sa dosadašnjom umetničkom, teorijskom, istorijskom i istoričarsko-umetničkom produkcijom na teme kako nesvrstanosti tako i moderniz(a)ma u (post)jugoslovenskom regionu. Jedino tako će, naime, buduće istraživačice i istraživači ovih tema ili pak šira zainteresovana publika, moći da steknu nijansiran uvid o kompleksnim društveno-političkim kretanjima i kulturnim uticajima u vremenu o kom je reč.

Bibliografija:

Aduši, Olivje. (2016) Slike borbe nesvrstanih i Trikontinentala. Edicija Nesvrstani modernizmi, sveska #5. (Beograd: MSUB)

Bakić-Hayden, Milica. (1995) „Nesting Orientalisms: The Case of Former Yugoslavia“. Slavic Review, Vol. 54, No. 4 (Winter). Cambridge University Press. 917-931.

Bonilla-Silva, Eduardo. (2015) „The Structure of Racism in Color-Blind, “Post-Racial” America“. American Behavioral Scientist, SAGE Publications. 1 –19.

Eshun, Kodwo i Armin Linke, Doreen Mende, Milica Tomić, Sarah Poppel, Vanessa Vasić-Janeković. Ur. (2014) Travelling Communiqué. (Beograd: Muzej istorije Jugoslavije)

Iveković, Rada. (2006) „The General Desemantisation: Global Language and Hegemony. Traduire le silence de la plebe“. Transversal Texts. https://transversal.at/transversal/1206/ivekovic/en

Karić, Dženita i Harun Buljina, Piro Rexhepi. (2023) „Feel-good Orientalism and the Question of Dignity“, A Review Essay on Emily Greble’s Muslims and the Making of Modern Europe. https://themaydan.com/2023/02/feel-good-orientalism-and-the-question-of-dignity/

Kosu, Bazil. (1980/81) „Perspektive i svrha kulturne saradnje nesvrstanih“. Časopis Kultura, broj 51/52. (Beograd: Zavod za proučavanje kulturnog razvitka). 99-114.

Krivonos, Daria. (2023) „Russian colonialism, Eastern Europe and global anti-colonial struggles“. LeftEast. https://lefteast.org/russian-colonialism-anti-colonial-struggles/

Kulić, Vladimir. (2015) Kako se gradio Vavilon. Edicija Nesvrstani modernizmi, sveska #2. (Beograd: MSUB)

Majstorović, Danijela. (2021) Discourse and Affect in Postsocialist Bosnia and Herzegovina. Peripheral Selves. (Cham: Palgrave Macmillan)

Malake, Dominik i Sedrik Vensan. (2016) Zamršena Panafrika. Četiri festivala i jedna arhiva. Edicija Nesvrstani modernizmi, sveska #4. (Beograd: MSUB)

Medosch, Armin. (2016). New tendencies: art at the threshold of the information revolution  (1961-1978). (Cambridge, MA: The MIT Press)

Меrhar, Teja. (2019) „International Collaborations in Culture between Yugoslavia and the Countries of the Non-Aligned Movement“. Southern Constellations: The Poetics of the Non-Aligned. (Ljubljana: MG+MSUM). 43-71.

Mignolo, Walter. (2007) „Delinking: The Rhetoric of modernity, the logic of coloniality and the grammar of de-coloniality“. Cultural Studies, 21: 2. 449-514.

Okeke-Agulu, Chika. (2015) Postcolonial modernism: art and decolonization in twentieth-century Nigeria. (Durham, London: Duke University Press)

Piškur, Bojana. Ur. (2019) Southern Constellations: The Poetics of the Non-Aligned. (Ljubljana: MG+MSUM)

Prashad, Vijay. (2007) The Darker Nations, A People's History of the Third World. (New York, London: The New Press)

Quijano, Aníbal. (2007) „Coloniality and Modernity/Rationality”, Cultural Studies, 21: 2. 168-178.

Ruthner, Clemens. (2018) „Habsburg’s only colony? Bosnia-Herzegovina and Austria-Hungary, 1878-1918“. SEEU Review Volume 13 Issue 1. 2-14.

Ruthner, Clemens i Diana Reynolds Cordileone, Ursula Reber, Raymond Detrez. Ur. (2015) WechselWirkungen: Austria-Hungary, Bosnia-Herzegovina, and the Western Balkans, 1878–1918. (New York: Peter Lang Publishing, Inc.).

Sekulić, Dubravka. (2021) non-aligned (round) table and its discontents (Rijeka: Riso and friends, on the occasion of the exhibition Southern Constellations: Poetics of the Non-Aligned / Its is not enough to write a revolutionary poem)

Sekulić, Dubravka. (2016) Izgradnja nesvrstanosti. Slučaj „Energoprojekta“.  Edicija Nesvrstani modernizmi, sveska #3. (Beograd: MSUB)

Sladojević, Ana. (2015) Slike o Africi. Edicija Nesvrstani modernizmi, sveska #1. (Beograd: MSUB)

Sladojević, Ana. (2022) Antikolonijalni muzej. (Beograd: MAU)

Sretenović, Dejan. (2004) Crno telo, bele maske (Black Body, White Masks). (Belgrade: MAU)

Stubbs, Paul. (2021). „Yugocentrism and the Study of the Non-Aligned Movement: Towards a Decolonial Historiography“. In: #3 History in flux. 133-155.

Tlostanova, Madina. (2012) „Postsocialist ≠ postcolonial? On post-Soviet imaginary and global coloniality“. Journal of Postcolonial Writing, Volume 48, 2012 - Issue 2: On Colonialism, Communism and East-Central Europe - some reflections. 130-142.

Todorova, Maria. (2009, updated edition) Imagining the Balkans. (New York: Oxford Univerisity Press)

Vesić, Jelena i Rejčel O'Rejli, Vladimir Jerić Vlidi. (2016) O neutralnosti. Edicija Nesvrstani modernizmi, sveska #6. (Beograd: MSUB)

Vuković, Stevan. (2017) Nomos nesvrstanosti. Edicija Nesvrstani modernizmi, sveska #7. (Beograd: MSUB)

---

[1] Spisak svih učesnica i učesnika sa sajta MJ: Armin Linke, Doreen Mende, Milica Tomić, Yero Adugna Eticha, Kader Attia, Fabian Bechtle, Conflicting Identities – ETH Zürich, Philip Ursprung, Marija Marić, Seraina Renz, Dubravka Sekulić, Damjan Kokalevski, Haris Piplas, Mirjana Dragosavljević, Tarek Elhaik,  Kriss Ravetto-Biagioli, Theo Eshetu, Kodwo Eshun, Heba Farid, Anselm Franke, Elizabeth W. Giorgis, Fasil Giorghis, Jean-Luc Godard, Anne-Marie Mièville, Flaka Haliti, Roza El Hassan, Samia Henni, Maja Hodošček, Pramod Kumar, Lopičić + Lopičić architects, Mirko Lovrić, Olga Manojlović Pintar, Fred Moten, Radovan Cukić, Ivan Manojlović, Mirjana Slavković, Dorja Benussi, Ivan Benussi, Mark Nash, Netsa Art Village, Helen Zeru Araya, Tamrat Gezahegn, Mulugeta Kassa, Mihret Kebede, Tesfahun Kibru, Garin Nugroho, The Otolith Group, O’Tam Pulto, Milja Radovanović, Branimir Stojanović, Miroljub Miki Stojanović, Subversive Films: Mohanad Yaqubi & Reem Shilleh, Žiga Testen, Jan Adriaans, Katia Barrett, Hanan Benammar, Anna Dasović, Coco Duivenvoorde, Aziza Harmel, Monique Hendriksen, Marianna Maruyama, Celia Eslamieh Shomal, Aarti Sunder, Silvia Ulloa, Larraitz Torres and Laila Torres Mendieta, Dejan Vasić, Jelena Vesić, Rachel O’Reilly, Vanessa Vasić-Janeković, Françoise Vergès, Jovanka Vojinović.