Ovaj tekst daje pregled ekonomskih i političkih odnosa između Albanije i Jugoslavije neposredno posle Drugog svetskog rata, i upoređuje njihovo predstavljanje u udžbenicima istorije za osnovnu i srednju školu u doba Enver Hodžinog režima i kasnije.

Devetog jula 1946. godine potpisan je Ugovor o prijateljstvu, saradnji i uzajamnoj pomoći između albanskog premijera Envera Hodže i ministra spoljnih poslova Jugoslavije Stanoja Simića. Prema tom sporazumu, dve države preduzeće neophodne mere radi očuvanja svoje nezavisnosti i teritorijalnog integriteta u slučaju agresije. One će takođe aktivno sarađivati na očuvanju međunarodnog mira i bezbednosti u skladu s principima Ujedinjenih nacija i učvrstiti svoje prijateljstvo jačanjem ekonomske i kulturne saradnje. Ugovor je bio rezultat političkih namera jugoslovenskih komunističkih čelnika da pretvore Albaniju u sedmu jugoslovensku republiku, čime su nastojali da iskoriste slabost albanske države i spreče eventualno uplitanje neke strane sile tvrdeći da će je oni diplomatski zastupati (Meta i dr., 2009, 300). Uključivanje Albanije u jugoslovensku federaciju smatrano je poželjnim i radi rešavanja složenog problema položaja etničkih Albanaca u jugoslovenskoj državi. Tito je zastupao stanovište da je nemoguće priznati Kosovu pravo na samoopredeljenje usled sve snažnije srpske reakcije. Pod jugoslovenskim pritiskom, albansko rukovodstvo na čelu sa Enverom Hodžom deklarisalo se protiv ujedinjenja Kosova i Albanije.

Iskrivljavanje istorije u interesu diktatorskog sistema karakterisalo je zvaničnu albansku istoriografiju, koja je svakako bila jedna od najviše ideologizovanih disciplina zbog njene naročite korisnosti za legitimisanje komunističke vladavine. Istoriografijom su, tako, dominirale marksistička metodologija i direktive koje je davao Enver Hodža. Shodno tome, sasvim je prirodno da je nova istoriografija u znatnoj meri odslikavala ideologiju, interese i ciljeve komunističke države.

U udžbenicima je, sasvim u skladu sa sovjetskim kultom ličnosti, primetno glorifikovanje komunističkog vođe Envera Hodže, „koji je razvio principijelnu borbu protiv intervencije jugoslovenskih revizionista“ (History of Albania, 1965, 292). „On je postao ozbiljna prepreka realizaciji Titovih planova u Albaniji. U izuzetno teškim okolnostima i ignorišući jugoslovenske zahteve, delegacija koju su činili E. Hodža i članovi njegove vlade otišla je u Moskvu i tamo zaključila ekonomski sporazum sa Sovjetskim Savezom u julu 1947. godine. Sporazum se sastojao od zajma za razvoj poljoprivrede i industrije koji je Albaniji dodelila sovjetska vlada predvođena J. Staljinom“. U tekstu udžbenika  takođe srećemo i citirane izjave komunističkih lidera, poput: “Ovaj zajam predstavljao je šok za jugoslovenske vođe čiji je cilj bio da pretvore našu zemlju u koloniju” (Frashëri i Pollo, 1982, 208–209).

Kako se zemlja suočavala sa teškom ekonomskom situacijom, čiji je glavni uzrok bila neefikasna politika koju je sprovodila albanska vlada, partija je identifikovala unutrašnje i spoljašnje neprijatelje kao glavne uzročnike ove situacije. Udžbenici su naširoko referisali o tome, posebno u odnosu na jugoslovenski uticaj. „Sa ekonomskog gledišta, albansko-jugoslovenski sporazum iz 1946. godine otvorio je vrata ekonomskom potčinjavanju zemlje prilikom izjednačavanja vrednosti albanskog leka sa dinarom, ujednačavanjem cene roba itd. Pod takvim okolnostima, jugoslovenski oportunisti su sistematski orobili albansko tržište. Ekonomska situacija u zemlji se pogoršala usled inflacije valute i opšteg rasta cena na tržištu izvan državne kontrole“ (Frashëri i Pollo, 1982, 208). Važno je ovde istaći retorički aspekt takvih tvrdnji, jer bi deca već u ranim tinejdžerskim godinama znala kakav „govor“ da koriste o Jugoslaviji i već u ovoj dobi bila su izložena propagandnim sloganima.

Promena imena iz Komunističke u Albansku radničku partiju, koja se dogodila na Prvom kongresu 1948. godine, u udžbenicima je predstavljena kao produžetak ovog jedinstva između države i društva i odnosila se prevashodno na društvenu partijsku strukturu (History of Albania, 1965, 293). Uz ekonomske poteškoće, vlada se takođe suočavala sa političkom nestabilnošću, navodno uzrokovanom „mešanjem anglo-američkih imperijalista i jugoslovenskih revizionista“. Takav pristup dominirao je u udžbenicima: „Pobede koje je naš narod ostvario u prvim godinama oslobođenja bile bi još i veće, da nije bilo uplitanja jugoslovenskih revizionista u unutrašnje poslove partije i naše zemlje, kao i kontinuiranog rata koji su svojim sredstvima razvili imperijalisti“ (History of Albania, 1970, 261). U razmatranju učinaka Prvog kongresa Albanske komunističke/radničke partije, navodi se sledeće: „Fokusirajući se na aktivnosti jugoslovenskih revizionista, Kongres ih je smatrao anti-marksističkim i anti-albanskim...“ (Grillo, 1968, 175). Svaka aktivnost komunističkih lidera na učvršćivanju političke moći legimitizovana je kao primena marksističko-lenjinističkih principa. Komunistička partija je koristila ideologizovanu retoriku zarad eliminisanja političkih protivnika označenih kao neprijatelji i izdajnici naroda, koji su „delovali kao agenti revizionističkih vođa Komunističke partije Jugoslavije“.

Očito, spoljnopolitička orijentacija komunističkog rukovodstva korespondirala je sa marksističko-lenjinističkom doktrinom. „Albanska vlada sazvala je potpisivanje Ugovora o prijateljstvu, saradnji i uzajamnoj pomoći između Narodne Republike Albanije i Federativne Narodne Republike Jugoslavije u julu 1946. godine u skladu sa principima proleterskog internacionalizma. Ali, sa jugoslovenske strane, to je iskorišćeno kako bi se Albanija stavila pod pritisak i izolovala od drugih socijalističkih zemalja a naročito od Sovjetskog Saveza“ (Frashëri i Pollo, 1982, 208).

Koncept internacionalizma i nacionalizma komunističke vlasti u Albaniji koristili su u skladu sa potrebama i političkom situacijom. „Dokle god je Albanija imala dobre odnose sa Jugoslavijom, narod Kosova trebalo je da se oseća srećnim pod novim Titovim režimom. Kada su naši odnosi prekinuti, Tito je bio najveći diktator koji je ugnjetavao našu braću na Kosovu i Jugoslaviji“ (Mehmeti, 2014, 29).

Nacionalistička retorika je dominirala u političkom diskursu komunističkih vođa kada bi osetili da je albanski politički suverenitet ugrožen. Udžbenici ne ostavljaju sumnju oko toga: „Jugoslovenska politička elita činila je sistematske napore da pretvori Albaniju u zemlju zavisnu od Jugoslavije, u najboljem slučaju u jednu njenu federalnu republiku“ (Frashëri i Pollo, 1982, 207). U bliskoj vezi sa ovom retorikom je i reafirmisanje uloge Envera Hodže kao spasitelja nacije. U udžbenicima, Hodža se pojavljuje kao vođa koji je zaslužan za čvrst otpor protiv planova za ujedinjenje Albanije i Jugoslavije. Nema sumnje, dakle, Hodža je taj koji je uspeo da odbrani nezavisnost zemlje od jugoslovenskih nastojanja da je potčine.

Udžbenici istorije za učenike osmog razreda i srednjoškolce korišćeni posle pada komunističkog režima u Albaniji bili su objedinjeni na nacionalnom nivou, a pisala ih je ista grupa autora koja je sastavljala udžbenike i u vreme jednopartijskog sistema. Oni su albansko-jugoslovenske odnose posle Drugog svetskog rata razmatrali samo u okviru jedne lekcije naslovljene: „Položaj Albanije u međunarodnoj areni“ (Korkuti i dr., 2002, 200-201; Korkuti i dr., 1999, 294). Ovi tekstovi bili su bili u upotrebi do 2005. godine, kada počinje primena izmenjenih tekstova. Cilj te reforme bio je da se pripreme kvalitetniji udžbenici sa naučne i pedagoške tačke gledišta, usmereni na metod učenja fokusiran na učenika.

Ove karakteristike su primetne u tekstovima koji analiziraju antizapadnu spoljnopolitičku orijentaciju Albanije: „Neposredno nakon rata, Albanijom su upravljali komunisti ujedinjeni sa sovjetskim istočnim blokom“ (Thëngjilli, Rama i Duka, 2009, 126). „Što se tiče uspostavljanja diktature, realne opcije za Albaniju da nađe stranu podršku bile su ograničene. Zvanična ideologija režima u kombinaciji sa početkom Hladnog rata, veštačkim prenaglašavanjem odnosa Albanije sa Zapadom i pogrešnim tumačenjem opredeljenja velikih sila u pogledu grčkih pretenzija na južnu Albaniju, onemogućili su bilo kakvo savezništvo sa Zapadom. Ali glavni razlog tome bio je što su veliku većinu rukovodstva Albanske komunističke partije činili fanatici, ekstremisti i pro-jugosloveni, koji su ograničili validne političke alternative samo na savezništvo sa Jugoslavijom” (Meta, Dezhgiu i Lleshi, 2009, 299). Autori ne uzimaju u obzir saradnju komunističkih partija dveju zemalja za vreme Drugog svetskog rata. Takođe je značajno istaći da je Jugoslavija bila prva država koja je uspostavila diplomatske veze sa Albanijom i uz Sovjetski Savez pomogla komunističkoj vladi da učestvuje na mirovnoj konferenciji u Parizu 1946. godine. Autori udžbenika idu i korak dalje u reinterpretaciji istorijskih činjenica i zastupaju stanovište po kome je: „Komunistički vođa Staljin prihvatio privilegovan položaj jugoslovenske države. Sovjetsko rukovodstvo tretiralo je Albansku komunističku partiju kao dodatak Jugoslovenske komunističke partije“ (Thëngjilli i dr., 2009, 127).

Jugoslovenski interesi prema Albaniji su objašnjeni ovako: „Jugoslovensku politiku motivisalo je nekoliko činilaca. Nakon eliminisanja italijanskog uticaja na Albaniju, nastao je vakuum. Albanija je bila slaba, što je značilo rizik da bi neka sila neprijateljska prema Jugoslaviji mogla lako da prevlada u Albaniji i koristi je kao bazu protiv Beograda. Dominacija nad Albanijom ili njeno prisajedinjenje Jugoslaviji imalo je veliki politički značaj. Beograd je nastojao da reši složen problem Albanaca u Jugoslaviji, što je predstavljalo veliku dilemu za nov jugoslovenski režim. Etnički Albanci jedini su narod koji se oružano suprotstavljao jugoslovenskom komunističkom režimu“ (Meta i dr., 2009, 300).

Ipak, udžbenici prikazuju kako su bilateralni odnosi ojačani u skladu sa zajedničkom ideološkom linijom posle potpisivanja Ugovora o prijateljstvu, saradnji i uzajamnoj pomoći između Albanije i Jugoslavije 9. jula 1946. godine, ali ističu potčinjavanje Albanske komunističke partije jugoslovenskom rukovodstvu i rizik od narušavanja suvereniteta, koji gotovo potpuno dominiraju u predstavljanju albansko-jugoslovenskih odnosa: “Osećajući jugoslovensku pretnju, Enver Hodža pokušao je da se veže direktno za Sovjetski Savez, u želji da obezbedi podršku i ekonomsku pomoć, ali i da učvrsti svoj položaj. Godine 1947, albansko-sovjetski odnosi prošireni su na svim poljima, posebno nakon susreta dvojice komunističkih vođa. Jugoslovensko rukovodstvo to nije srdačno dočekalo. Oni su žurili da sprovedu projekat stvaranja balkanske federacije, gde bi Albanija bila prva država koja bi joj se pridružila” (Zotaj i Kasmi, 2012, 126).

Saradnja između dve države posle Drugog svetskog rata, uključujući tu i prekid njihovih diplomatskih odnosa i okretanje Albanije Sovjetskom Savezu tretirani su u skladu sa horonološkim kriterijumom. Stoga, autori udžbenika slede hronološki red istorijskih pojava i pišu: „U tako opasnim okolnostima po nezavisnost zemlje, Albanskoj komunističkoj partiji pomogao je sastanak Informacionog biroa komunističkih partija u junu 1948. godine, na kom su jugoslovenski rukovodioci označeni kao izdajnici socijalizma. Albanska komunistička partija usvojila je ove zaključke, osudila jugoslovensku politiku prema Albaniji i poništila sve sporazume potpisane sa Jugoslavijom“. U drugom udžbeniku, događaji su sažeto dati na sledeći način: “Diplomatske veze prekinute su krajem 1948. godine. Na taj način, Hodža je uspeo da sačuva svoj položaj vođe Komunističke partije i albanske države. Istovremeno, osigurao je nezavisnost Albanije koju je Jugoslavija ugrožavala. Od tada pa nadalje, Albanija je postala sovjetski 'satelit' “ (Dërguti, Boçi i Dushku, 2009, 120).