Borba žena za pravo glasa koji je osvojen ili dobijen ne može se posmatrati van najmasovnije društveno-političke organizacije Antifašističkog fronta žena. Prisustvo žena u Narodnooslobodiločkoj borbi naroda Jugoslavije izazvalo je prvu radikalnu revoluciju na ovim prostorima. S učešćem u ratu, one prestaju da budu samo anonimne saučesnice, saputnice, saborkinje, saradnice i savremenice istorijskih dešavanja, pa i pre zakonskog dobijanja prava glasa, biračkog ili autorskog, 1946. godine ulaze u prostor javnog delovanja, preuzimajući odgovornost i poslove koji do tada nisu bili dostupni ženama. Na Drugom kongresu Antifašističkog fronta žena 1948. godine, Mitra Mitrović je prva definisala novi uzorni model žena, koji je proklamovala Komunistička partija:

„U tom masovnom učešću žena, kako u ratu, tako i u izgradnji slobodne i nezavisne zemlje, otkrile su se i otkrivaju se najlepše crte jugoslovenske žene. Danas te osobine, iz kojih se stvara nov lik žene treba dalje vaspitavati i negovati u duhu svjesnog odnosa prema radu (...) u duhu radne discipline i odgovornosti, u duhu spremnosti za napore na savlađivanje svih teškoća koje se imaju prebroditi u ovim godinama svestrane izgradnje, u duhu borbe protiv malodušnosti prema teškoćama, protiv predrasuda koje pasiviziraju žene i štete bržoj izgradnji zemlje. Iz tih osobina, neka poput lika naših junakinja iz rata, izraste novi lik žene iz izgradnje socijalizma. Neka vaspitavanje tih osobina bude zadatak svake antifašistkinje, svake patriotkinje, koja je svjesna veličine i značaja svog rada i svoje odgovornosti na izgradnji boljeg života.“¹

Pronađena arhivska dokumentacija Antifašističkog fronta žena Jugoslavije iz 1947‒1949. godine govori o ženskoj aktivnosti tog perioda s uočljivom razlikom u posleratnoj emancipaciji. Pisana je u vidu izveštaja sa terena neautorizovanih autora s potpisom „Smrt Fašizmu – Sloboda Narodu“. Navešćemo neke od izvještaja.

„Rezultati rada AFŽ u 1947 godini: Naša organizacija uspela je da preko akcija Narodnog fronta mobiliše žene po pitanjima privredne izgradnje i izvršenja Petogodišnjeg plana.

U Srbiji su žene od 1. januara 1947, prema nepotpunim podacima, dale na regulaciji kanala i rijeka, podizanju škola, domova kulture i melioraciji 6,748.151 radni čas, a Beograđanke na podizanju našeg glavnog grada samo na građevinskim radovima u leto 1947. godine 799.794 radnih sati. Na izgradnji fabrike mašina alatljika u Železniku među 15.000 frontovaca koliko je samo jednog dana radilo, bilo je 60% žena.

U najvećoj akciji izgradnje autostrade „Bratstvo i jedinstvo“ Zagrebčanke su dale 1,204.597 radnih časova a radile su u brigadama i radnim kolektivima. Za taj rad zlatnom značkom nagrađeno je 500 žena, srebrnom 1330 a metalnom 3340 žena.

Prema podacima iz svega 20 srezova žene Bosne i Hercegovine dale su do sada u raznim akcijama Narodnog fronta 25,706.140 radnih dana. U brigadama Narodnog fronta Sarajeva koje su radile na izgradnji železničke stanice Sarajeva bilo je 90% žena.

U Ljubljani su žene za izgradnju grada dale 188.700 dobrovoljnih radnih sati a u radovima je učestvovalo 47.246 žena. Na dobrovoljnom radu lokalnog značaja u Mariboru radilo je 71.000 žena i dale 151.400 dobrovoljnih radnih dana.

Žene Makedonije su radile na teškim poslovima kao: zidanje električne centale, raščišćavanje rečnog korita, zatrpavanje močvara, i sl. U nedelji za izgradnju puteva organizacija AFŽ Skoplja dala je 8.000 radnih dana, a na izgradnji rezervoara za gradski vodovod žene su na tom poslu iskopale 6000 m3 zemlje i uštedele narodnoj vlasti pola miliona dinara.

Organizacija AFŽ u Crnoj Gori dala je u 1947. godini na kolektivnim poljoprivrednim radovima 1.022.000 radnih časova, a na ostalim dobrovoljnim radovima iste godine 925.280 radnih časova.

U sprovođenju sjetvenog plana žene su stvorile sjetvene aktive kao pomoć narodnoj vlasti da se zasije svaka stopa zemlje i dobije tačna evidencija o zasijanim površinama.

U Srbiji su žene 1946. godine prihvatile, a u 1947. razvile akciju za gajenje svilene bube, gde je bilo za to uslova i tamo gde se do sada nije gajila“.²

„Zasebni problem pretstavlja život mladih djevojaka. One su došle sa sela, nisu više pod pritiskom svoje konzervativne sredine, još su nedovoljno svijesne i često svoju ravnopravnost pokazuju samo kroz drsko pa nekad i raskalašno ponašanje. Jedan izvestan broj tih žena nisko je pao, da će trebati duže vremena da se prevaspitaju“.³

„Bolničarke su uglavnom mlade devojke sa sela. Među njima je veliki broj ratne siročadi. I pored svršene bolničke škole koja im je dala suviše teoretskog, a malo praktičnog rada, one su primitivne i nekulturne. Govori se, to smo čuli od rukovodećih drugova i na sastanku sa ženama, o nemoralu u bolnici. Otkriven je niz krađa državne imovine i stvari bolesnika. (...) Isto tako govori se da ima devojaka koje se bave čak i prostitucijom. Utvrđeno je da u svoje stanove dovode razne ljude, uglavnom milicionere i vojnike. Sumnja se da ima abortusa“.⁴

Na umetničkoj sceni zastupljenost žena/umetnica je minimalna, takoreći nevidljiva, a status im je ostao marginalan. Ovo potvrđuje i Prva izložba Saveza likovnih umetnika Federativne Nardone Republike Jugoslavije, koja je održana u Modernoj galeriji u Ljubljani, u Umetničkom paviljonu u Zagrebu i u Umetničkom paviljonu u Beogradu 1949. godine, na kojoj je bilo zastupljeno samo šest žena/umetnica: Liza Križanić, Mila Kumbatović, Zora Petrović, Ljubica Cuca Sokić, Dragoslava Vijorović i Sonja Šegula. U predgovoru kataloga je pisalo:

„Bez malog izuzetka, čitava naša predratna likovna umetnost, naročito slikarstvo, imala je u manjoj ili većoj meri sve odlike dekadentne formalističke umetnosti, lansirane iz Pariza, kao takva, imala je – u krajnjoj liniji – dekorativan značaj i služila vrlo tankom sloju estetizirajućih individualista. U novoostvarenim društvenim odnosima likovni umetnici su se našli pred vrlo krupnim i složenim problemima, koje je nemoguće savladati dosadašnjim sredstvima i metodima. Život neodoljivo nameće stvaranje umetnosti koja će biti po sadržini odraz, objašnjenje i dokumenat naše savremene stvarnosti – a po formi pristupačne i lako shvatljive prosečnom radnom čoveku, narodu, stvaranje visokoidejne umetnosti, koja će delovati vaspitno, podižući društveno političku svest čitavog naroda, umetnosti koja će narodu biti draga i potrebna“.

Nova ideologija dozvoljavala je ženama istupanje iz utvrđenih podela i granica, ali vrlo brzo ih je vraćala u stare okvire, samo sa promenjenom formom i sadržajem njihove slobode. Ženama pripada svet privatnog, a muškarcima svet javnog delovanja, na šta će feministkinje prve početi da ukazuju parolom „Privatno jeste javno“, navodeći da je kapitalizam privatno dodelio ženi, a socijalizam ga nasledio.⁵ Iako su feministički osnovni aspekti zapadnjački, promocija ženskih prava nije isključivo zapadnjački proizvod, jer sadrži borbu za ravnopravniju ulogu žena u vlastitom društvu. Teri Iglton (Terry Eagleton) navodi: „U svakoj politici koja – kao feministička – stavlja identitet i odnose među polovima u središte svoga zanimanja, obraćajući pažnju na važnost proživljenog iskustva i govora tela, kultura ne mora posebno dokazivati da je vezana za politiku“.⁶ Tek 70-ih godina dvadesetog veka stvorena je analiza ženskog političkog govora i statusa političkog govora. Lusi Lipard (Lucy Lippard) u svojoj knjizi „Iz centra – feministički eseji o ženskoj umetnosti 70-ih godina“ piše:

„Neke umetnice feministkinje izabrale su suštinski seksualne ili erotske slike (...) Druge su odlučile da realistički ili idejno slave žensko iskustvo u kojem rađanje, materinstvo, silovanje, udruživanje, domaćinstvo, prozori, menstruacija, autobiografija, porodica i portreti prijatelja imaju važnu ulogu. Druge su smatrale da je feministička samo ona umetnost koja zauzima 'ispravni' nedvosmisleno jasan politički sadržaj. Neke su radile sa materijalima i bojama ranije negativno okarakterisanim kao 'ženski', ili sa simboličnim ili apstraktnim predstavama svog iskustva; na primer sa slikama velova, zatvaranja, ogradama, pritiscima, barijerama, stegama, kao i rastom, opuštanjima, razvojem i čulnim površinama. Neke su se bavile slikama organskog 'života', druge su polazile od sebe kao subjekta, krećući se od unutra ka spolja. Svi ovi radovi su menjali stilističku osnovu nudeći bolji uvid u potencijale ženske kulture. Svaki pokušaj umetnica da oslobode svoje lične izraze i univerzalni feminizam od stilova i predrasuda muške kulture bio je riskantan i hrabar poduhvat“.⁷

Feminističko ukazivanje na žensko pismo, govor i delovanje na prostoru bivše Jugoslavije nije ni danas popularno, jer je društvo prilagođeno muškoj umetnosti, a svako istupanje iz očekivanih okvira podseća na komunističku prošlost, koju ne samo da je teško prihvatiti već se (ne)sme prihvatiti. Većina žena/umetnica se u vladavini demokratskog patrijarhata ne oseća potčinjenim (ne znajući da jeste), iako nova politika i ideologija nameću svoja pravila, po kojima su marksizam i feminizam ‒ kao temeljni projekti epohe modernosti kojoj pripadamo ‒ demode.⁸

Nesređena arhivska građa Udruženja likovnih umetnika Srbije uskratila je ovom istraživanju detaljnije i preciznije informacije o tačnom broju i političkoj aktivnosti žena/umetnica koje su bile prisutne na umetničkoj sceni za vrijeme vladavine ideologije socijalističkog realizma. To ukazuje na činjenicu da još uvek nemamo stvarne mogućnosti za jasnije i preciznije tumačenje prošlosti ili da je zapravo reč o, kako 80-ih godina piše Stipe Šuvar, „dimnim zavesama onih koji nameću i promiču svoje privatne probitke, koji zapravo, sve sami drže u rukama, koji društvene interese u kulturi, u raznim oblastima stvaralaštva, podređuju svojim džepovima, klanovima, cehovima, itd.“, dodajući da: „nije naš osnovni problem samoupravljanje u kulturi, nego kultura u samoupravljanju, odnosno „uključivanje“ kulture u cjelokupne tokove društva“.⁹ Jedino što možemo realno sagledati jeste da su danas žene/umetnice samo prividno preuzele dominantno mesto na umetničkoj sceni, i dalje ostajući nevidljive na pozicijama moći.