Potkrovljenje srpske balvan-garde
(Gojko Tešić, Otkrovenje srpske avangarde: kontekstualna čitanja [knjiga prva], Institut za književnost i umetnost, Čigoja štampa, 2005)
„Ogrezla nam je kultura u tradicionalizmu. Valjda tako mora da bude.“ (135) Pomalo autoironično, s podtonom iz kojega progovara sveznajući akademski nacionalni dušebrižnik, ovim riječima Gojko Tešić, profesor književnosti na Filozofskom fakultetu u Novome Sadu i višedecenijski suradnik na projektima istraživanja avangarde u jugoslavenskoj književnosti, počinje esej „Antiskerlićevski duh Stanislava Vinavera“, uvršten u prvu od dvije knjige eseja o avangardi — Otkrovenje srpske avangarde: kontekstualna čitanja — uz Vinaverov izvorni tekst „Moderna jugoslovenska književnost“ iz 1921. godine.
Pošto „tako mora da bude“, i Tešić svoje bavljenje avangardnim pokretima u srpskoj književnosti usmjerava prema, kao što to sâm naziva, „tradiciji avangarde ili avangardi kao tradiciji“. Polazeći od teze kako se, dakle, o toj tradiciji „danas i ovde može i mora govoriti“, Tešić ju zasniva na dvama postulatima: prvo, avangardni stvaraoci upostavili su nov sistem vrijednosti u srpskoj književnosti između svjetskih ratova, čime sami stvaraju i tradiciju avangarde; i drugo, nova čitanja avangarde nakon Drugog svjetskog rata inspirišu i nove književne pokrete tokom pedesetih, sedamdesetih i osamdesetih, a što otvara mogućnost govora i o “avangardi kao tradiciji”. Tako u startu postavivši avangardu, kao pojam čije je, po definiciji, ključno i osnovno temeljno obilježje radikalni otklon od tradicije i otpor svakoj vrsti tradicionalizma ili konstruiranja tradicije u stvaralačkoj praksi, — u konceptualnu vezu s njoj oprečnom tradicijom i tradicionalizmom, Tešić za posljedicu već na početku upada u ono za što i sam priznaje da je „pomalo paradoksalno“, tj. najbanalniji moguć logički paradoks — postojanje „avangarde unutar avangarde“.
No, kada je uopšte o osnovnim definicijama pojmova riječ, na problem s baratanjem njima naići ćemo i ranije, već u prvoj rečenici „Uvodnih napomena: uz tekstove u kontekstu ili avangarda kao tradicija“, nekoj vrsti predgovora, gdje se ovako pokušava definisati avangardu:
„AVANGARDA — stilska formacija sa osnovnim predznakom radikalnog poetsko/poetičkog prevrata, preloma, obračuna i raskida s tradicijom ‘pevanja i mišljenja’; ili: serija -izama unutar najšire shvaćenog stvaralačkog projekta/pokreta koji je u englesko/američkoj književnoistorijskoj tradiciji imenovan pojmom modernizam…“
Osim prihvaćanja Flakerovog pojma stilske formacije u definiciji avangarde — mada će od njega kasnije, nekamo usput, i odustati - čini se kao da Tešić ni u prvoj rečenici predgovora svojoj zbirci eseja, gdje i deklarativno kani definisati predmet istraživanja, nije sasvim siguran što bi to avangarda trebala biti. Je li avangarda „stilska formacija sa osnovnim predznakom…“, ili je pak „serija -izama“ (kakav je međusobni odnos književnih „-izama“ u jednoj „seriji“; ili: što u književnosti označava pseudotermin „serija“, tj. „serija -izama“?); je li ona, zatim, „stvaralački projekat“, ili je „pokret“ (ili pak „projekat/pokret“ kao semantička složenica?); te kakve su njene veze s time što se „u englesko/američkoj književnoistorijskoj tradiciji“ imenuje „pojmom modernizam“; i konačno, što bi trotačka na kraju nečega što kani biti definicijom (sic!) trebala signalizirati (nedorečenost? stav autora prema pojmu ili prema definiciji? nedostatnost?); — iz ovoga nije lahko razlučiti.
Konfuzija, dodatno pojačana dekadentnom sintaksom, već na početku Tešićeve knjige „poprima neslućene razmere“. U toj konfuziji, autora kao da i gotovo plastično vidimo kako između redova donquixoteovski vodi pravu bitku s terminima i pokušajima definisanja avangarde; on se isprva dvoji između autoriteta (Flaker, Marino, Petković; Bradbury, Pantić), zatim panično ukazuje na „terminološku i književnoistorijsku zbrku“, te i polemiše sa njemu znanim džinovima-vjetrenjačama, zgranut nad — „po nekima“ — svrstavanjem „svega toga“ pod ekspresionizam, zgrožen nad — „u novijim istraživanjima“ — „nasilnim uključenjem“ i socijalne literature „u avangardne tendencije“; i ovdje ostajući bez teksta.
U ovoj konfuznoj borbi s vjetrenjačama, panici i polemici oko definisanja avangarde, Tešić propušta uočiti, upravo, ono u čemu i jest uzrok čitave furtutme: avangardu se ne može definisati. Avangardno jeste ono što, upravo, po sebi izmiče takvoj tradicionalnoj definiciji. Ono može biti i „projekat“ i „pokret“, i „podređeno“ i „nadređeno“, a svakako i ono „pomalo paradoksalno“: avangardno „unutar“ avangardnog; — jer, svaka revolucija kao otklon od bilo koga kanona, svaki takav radikalni raskid s bilo kakvom praksom, tradicijom i normom, zbog čega i izmiče mogućnosti definisanja u „starim“ terminima, upravo to jeste avangardno. Zato ćemo uvijek, pokušamo li ovako definisati avangardu kao Tešić, završiti u bunilu.
Slično će proći i u svojoj tezi o „tradiciji avangarde ili avangardi kao tradiciji“. Pitanje odnosa modernizma uopšte i avangarde s tradicijom jeste zanimljivo i, u književnoistorijskom i teorijskom smislu, sasvim legitimno pitanje; još je pak zanimljivije i pitanje formira li se nekakva tradicija i unutar same avangarde. Opservacije na kojima Tešić zasniva tu hipotezu — ona o uspostavljanju novoga sistema vrijednosti, te ona o avangardnom naslijeđu u srpskoj odnosno jugoslavenskoj književnosti XX vijeka — također su legitimno polazište za promišljanje ovih pitanja. Međutim, pokušati definisati nešto što po prirodi izmiče definisanju u tradicionalnim konceptima, pa još to spojiti s onime sa čime je po samoj toj definiciji nespojivo, izuzetno je opasan i sklizak potez ukoliko autor nije opremljen prije svega izuzetno jakom teorijskom pozadinom s kojom će tim pitanjima pristupiti, a zatim i nadasve britkim, besprijekornim analitičkim aparatom kojime im misli pristupiti. A to ovaj autor, kako ćemo vidjeti ispod — nije.
Tako, primjera radi, u pomenutome eseju uz Vinaverov tekst „Moderna jugoslovenska književnost“, Tešić izdvaja „antiskerlićevski duh“, odnosno „antiracionalizam“ u Vinavera, kao okosnicu, „poetičku dominantu“ njegove „kritičke misli“; te postojanjem takve jedne „precizno i konkretno“ promišljene i proklamovane poetike u Vinaverovu avangardnom pristupu književnosti opravdava i hipotezu kako avangarda ima i svoju tradiciju; kao da puko postojanje poetičke dominante, ili pak svako eksplicitno formuliranje poetike, ujedno znači i postojanje književne tradicije; ili kao da sama Vinaverova vremenska „dominanta“ (u ovome iz 1921, „i u njegovim kasnijim člancima“) znači i formiranje jedne tradicije:
„Ovaj Vinaverov tekst je bitan ne samo za razumevanje autorove poetike već i za viđenje novih, avangardnih tendencija u srpskoj književnosti i njihovu odbranu od konzervativne kritičke misli koja nije birala sredstva u nasrtaju na nove vrednosti. Istovremeno, Vinaver je ovim tekstom preciznije i konkretnije definisao svoj antiskerlićevski duh, svoj antiracionalizam [...] Antiskerlićevski duh Stanislava Vinavera javlja se kao poetička dominanta i u njegovim kasnijim člancima.“
Posve banalizirani zaključci poput ovoga (poetička dominanta, znači jedan nov sistem vrijednosti, znači tradicija) govore najprije o nedostatku jasnoga teorijskoga pristupa pitanjima koja su najavljena u Tešićevim „Uvodnim napomenama…“ uz Otkrovenje srpske avangarde, odnosno „Naknadnim beleškama uz Uvodne napomene“, kao i o p(r)opustljivosti Tešićevoga analitičkog aparata kojime on tima pitanjima pristupa. A kada su i premise postavljene tako da se ne zna s čime se uopšte operiše, i kada ne postoje ni čvrsta teorijska pozadina, niti snažan metod iza svakoga postupka analize, onda i logika čitave stvari proklizava, silogizmi postaju banalne ekvivalencije sličnosti, te od čitava posla nastaje jedan sveopšti gargantuanski Org(ij)anon.
Bio-biblio-bibli-bi-bi-bi-dada
Knjiga eseja Gojka Tešića sastoji se, pored spomenutih „Uvodnih napomena…“, iz tri dijela i jedne serije tekstova mjesto pogovora. Prvi dio, naslovljen Tradicija avangarde, uključuje iscrpne preglede srpskoga avangardnog stvaralaštva u poeziji, pripovijeci, kritici i polemici i pamfletima. U drugom dijelu — Avangarda u kontekstu — sabrani su različiti autorovi eseji o srpskoj avangardi. Treći dio (u knjizi stoji „četvrti“, 280), predstavlja hronologiju srpske avangarde između 1902. i 1934. godine.
Tekstovi u Tradiciji avangarde suvoparno iznose hronološke biobibliografske podatke iz povijesti avangardnog stvaralaštva srpskih autora. U biti, može se reći da je riječ o opširnijoj, verbaliziranoj verziji one hronologije koja je, u kataloškome maniru, predstavljena u trećem dijelu Tešićeve knjige. Informacija ovdje nema značajno više nego u tome katalogu; jedino je ta hronologija ovdje prepričana i ispisana, s prigodnim, opet bibliografskim, komentarima i digresijama o načinu objavljivanja ili sadržini knjiga.
O pojmu tradicije iz naslova ovoga poglavlja pak niti slova. Tradicija se ovdje, očigledno, razumije u nekom tehničkom smislu — kao hronologija jedne povijesti. Drukčije ne znam kako bi se pravdao naslov ove cjeline. Potvrdu za paradoks o tradiciji avangarde Tešić će, međutim, pokušati iznaći u nekim književnim tehnikama koje povezuju eksperimentalističke srpske pesnike u XIX vijeku, preko Nastasijevićevih jezičkih eksperimenata, s autorima druge polovine XX stoljeća (18):
„Iako je u dvadesetim i tridesetim godinama XX veka od avangardista prećutkivan pa čak i osporavan, Nastasijević je jezički eksperiment, jednu prošlovekovnu tradiciju (Koderovu i Kostićevu, pa čak i Sarajlijinu) doveo do savršenstva. Nastasijević je, zapravo, pesnik koji je modernu tradiciju u avangardnom razdoblju zaokružio na stvaralački najubedljiviji način. Iz te tradicije u godinama posle Drugog svetskog rata izrasta Vasko Popa, potom Alek Vukadinović i u najnovijem vremenu Milosav Tešić (…)‘Iskoni’ jesu opravdanje i potvrda logičnosti paradoksa tradicija avangarde.“
Problem se s ovakvim zaključcima, međutim, javlja upravo u kontekstualnom čitanju, što je i podnaslov Tešićeve knjige eseja. Jedino sasvim operisana od konteksta, a zasnovana na silogizmima banalne ekvivalencije, moguća je analiza koja u Nastasijevićevim „Iskonima“ vidi prvo čitavu avangardu, a zatim u njoj izravan oslonac na „jednu prošlovekovnu tradiciju“ kao „plodotvorno ishodište srpskog poetskog moderniteta“. Nastranu što eksperimentalistički jezički izrazi Kodera i Nastasijevića nemaju ničeg zajedničkoga; čak i da je riječ o nesvjesnoj tradiciji (a nije, jer Tešić „za stvarno“ govori o tradiciji avangarde; usp. recimo kako definiše taj paradoks na str. 17—18), poređenje je isuviše banalno i slabo argumentirano.
Barbarogenijalno raščitavanje teksta iz konteksta
Sem iznevjerenog pojma tradicije, Tešić iznevjerava i očekivanja iz podnaslova - kontekstualna čitanja. U Tešićevom tekstu malo što ima od konteksta avangarde, a još manje od čitanja te avangarde u kontekstu. Osim ako bibliografizam i pozitivizam ne smatra kontekstom, nije jasno što Tešić pod time podrazumijeva. Tek skup historijskih datosti, pa još u hronološkome slijedu, ne može biti kontekst. Sve one za srpsku i jugoslavensku avangardu strahovito značajne kontekstualne pojave — poput rata, odnosa prema jugoslavenskoj ideji, odnosa s fašističkom desnicom i komunističkom ljevicom, i sl. — kod Tešića se tek usputno pominju.
O ratu, o Jugoslaviji i srpsko-hrvatskim avangardnim poetskim vezama - jedan pasus. To „nešto novo, ne samo na književnom već i na ideološkom planu“ zaslužuje tek jedne zagrade i u njima jednu kratku, usputnu digresiju bez interpretacije i, uopšte, daljeg pominjanja igdje više u knjizi. Slično i kada je riječ o avangardi i političkoj ljevici i desnici, svega dva pasusa. Više o ulozi KPJ ili o vremenu okupacije niti riječi. Kao da srpski avangardisti tek tako pjevaju i pišu, potpuno slijepi i nesvjesni takvih krupnih stvari na vanjskome dunjaluku, poput rata 1914—1918, Oktobarske revolucije 1917. i formiranja Sovjetskog Saveza, bujanja fašizma u Italiji i širom Evrope, dakako uključujući i tadašnju mladu Kraljevinu Jugoslaviju, itd. I to u knjizi eseja o avangardi, gdje jeste izuzetno važan politički kontekst! Avangarda, bilo da je antiratna, antinacionalistička, antiburžoaska i revolucionarna, socijalna i antipatrijarhalna, te protivinstitucionalna; bilo da je reakcionarna; uvijek je politički vrlo osviješćen subjekat; i onda kada se protivi skerlićevskom utilitarizmu.
O širem kontekstu i kontekstualnome čitanju, također veoma važnom za proučavanje modernizma uopšte, da i ne govorimo. Recimo, o razvoju tehnologije na početku XX vijeka. Ili razvoju masovnih medija; radija prije svega. O ekonomskoj situaciji, propasti habsburškog i Osmanskoga carstva, krizi kapitalizma, dolasku željeznice, telegrafa, telefona… Postupnom buđenju ženskog pokreta. Atmosferi pripreme za nadolazeći novi rat. Gdje su i što čine srpski avangardisti za sve to vrijeme, osim što borave na Krfu sa srpskom emigracijom tokom Prvog svjetskog rata i spore se oko — ionako „nasilno uključene“ — socijalne literature na ljevici i s desnicom, u Tešićevim kontekstualnim čitanjima srpske avangarde nećemo saznati.
Tešićeva bi knjiga vjerovatno bila čak i „svarljivija“ da se prosto zove Otkrovenje srpske avangarde: bibliografija; ili Otkrovenje srpske avangarde: arhivska čitanja; ili čak Otkrovenje srpske avangarde: hronologija. U tom pogledu bi sasvim razumno bilo i Tešićevo inzistiranje upravo na manje poznatim autorima, ili manje poznatim tekstovima srpskih avangardista, kojima se prvenstveno bavi u drugom dijelu zbirke. Njegov pristup i jest najviše nalik arhivističkome; uključujući i momenat otkrića nepoznatog toliko prisutan u njegovim esejima.
Kontekst tešićevske avangarde
Kako bi doista moglo izgledati jedno kontekstualno čitanje zapravo jako dobro umije pokazati i sami Tešić. Serija tekstova i bilježaka priključenih njegovoj knjizi eseja namjesto pogovora upravo su vrstan primjer kontekstualnoga samočitanja ove knjige. Uz Flakerovu recenziju Tešićeva rukopisa, registar imena, te biografiju autora, ovdje se nalaze i piščev tekst o uzorima, uzrocima i izvorištima njegova rada na proučavanju srpske i jugoslavenske avangarde, „Umesto pogovora: Univerzitet Vaska Pope“, kao i sve njegove bilješke pripremane uz svaki rukopis ove zbirke eseja, pripreman više puta za tisak tokom skoro dvije decenije, „Uz ovu knjigu“.
Ovdje ćemo, naime, saznati to gdje su, kada i koliko puta već objavljivani svi Tešićevi tekstovi sabrani u Otkrovenju srpske avangarde. Vidjet ćemo kako su mnogi od njih pisani još tokom osamdesetih godina prošloga stoljeća, te potom preštampavani i po nekoliko puta. Ali ćemo vidjeti i to kakav je zao kismet zadesio objavljivanje ove zbirke — ono je više puta započinjano te odlagano, iz više različitih razloga. Rukopis koji jest objavljen, kako odavde saznajemo, zapravo je samo polovina pripremljenoga. Pored ove „srpske“ knjige eseja, Tešić je pripremio i drugu, „jugoslavensku“ polovinu rukopisa, gdje su sabrani tekstovi o hrvatskoj, crnogorskoj, makedonskoj, bošnjačkoj avangardi. Ukoliko se sreća ne preokrene, i na njezino objavljivanje sačekat ćemo do deceniju-dvije. Ako dotad, inšallah, i u domaćoj literaturi ne padnu najzad stare „ideje, forme i, hvala bogu, i kanoni“.
A glede kanonizacije tešićevskoga raščitavanja avangarde „kao tradicije“ i njezinoga konteksta u domaćoj literaturi, dovoljno je pogledati spiskove Tešićevih eseja o avangardi i časopisa u kojima su ovi objavljivani, u bilješci „Uz ovu knjigu“. Ili pak vidjeti napomenu na unutrašnjosti prve strane, o desetogodišnjim naučnoistraživačkim projektima na kojima se u Srbiji ovako iščitavala i raščitavala, između ostalog, i avangarda.