Poslednjih petnaestak godina u Hrvatskoj se pojavio neverovatan broj antologija, tekstova i knjiga o savremenoj poeziji, koji nastoje sistematizovati to polje. U ovom tekstu biće reči o nekoliko tekstova i studija, na kojima želim da pokažem složene aparate savremene hrvatske kritike i teorije koji aktuelno konstruišu i uređuju nepregledno polje hrvatske poezije koje se stalno menja.

Tekst Krešimira Bagića “Pjesnički naraštaj devedesetih” (Reč br. 61.7, 2001) artikulisao je poetičku, pa i političku poziciju nove generacije, sa kojom su se mnogi novi pesnici identifikovali.
Po Bagiću, 90-e nisu bile naklonjene poeziji, jer je njihov početak bio obeležen ratom u Hrvatskoj, a druga polovina krizom u kojoj su uništene vrednosne hijerarhije, a nove vrednosti još nisu uspostavljene. Skrenuo je pažnju na činjenicu da se postmoderna ravnodušnost toliko ukorenila, bar u lirici najmlađih, da je nadjačala i stvarnosnu ratnu apokalipsu. Reakcija nove generacije na ratno i poratno stanje u hrvatskoj kulturi je, po njemu, u tome da se rat uglavnom ne tematizira, a ako se to čni, čini se „diskretno, rubno i usput“. Novi naraštaj se bavi privatnošću: u pesmama se nasumično nižu konkretni detalji kojima su autori/ke okruženi. Bagić uspostavlja poetičku opoziciju između prethodnog naraštaja, pesnika koji su mistificirali, iskušavali, pa i sakralizirali poziciju autsajderstva, zatvarajući se u prostor književnosti i alternativne kulture, i pesnika 90-ih, koji “prema svemu (pa i prema prostoru literature i kulture) iskazuju jednaku ravnodušnost.“ Oni koriste tehniku pesničkog govora da bi insistirali na nefigurativnosti. Za ovaj pristup karakteristična je prva knjiga Tatjane Gromače, jer na najbolji način pokazuje opsednutost kolokvijalnim pesničkim jezikom i promociju “stvarnosne poezije” kao odliku novog naraštaja. Obeležja “stvarnosne poezije” po Bagiću su “zavodljiva narativnost, duhovitost tematizacije i izrazita komunikativnost teksta”. Na kraju Bagić ukazuje na “žurnalizaciju pjesničkog jezika i ogrešenja o pismenost”. Pod ovim misli na izvesnu desakralizaciju pesničkog jezika, smatrajući da je to najveća novina koju donosi nova generacija i objašnjava: “U znatnom broju otpočetih opusa nailazimo na žurnalističke idiome koji sasvim jasno svedoče o tome da je jezik prestao biti posvećeni prostor stjecanja iskustva, eksperimentiranja i gradnje imaginarnih svjetova te postao puko sredstvo prenošenja poruka.”

U Quorumu (br. 5-6) 2001. izlazi antologija Tvrtka Vukovića, Off-Line – Hrvatsko pjesništvo devedesetih. U pogovoru ”U pjesništvu više od njega samog – Simptomatologija hrvatskog pjesništva 90-ih”, Vuković se bavi složenim odnosom pesništva 90-ih i institucionalnim okvirom u kojem nastaje. Pozivajući se na Bagića i Cvjetka Milanju, objasnio je da pesničke prakse nakon postmodernog preloma više ne računaju s modernističkim tipom originalnosti i inovativnosti. U pitanju je hiperprodukcija recikliranih književnih postupaka, u kojoj ‘originalni’ poetski scenariji gube bitku s umnoženim ‘kopijama’. Druga važna tvrdnja, sa kojom će kasnije mnogi polemizirati, jeste da smo u 90-im svedoci “proliferacije raznorodnih autopoetika bez konzistentna uporišta”.
Vuković se opire dominantnom pristupu institucija nauke o književnosti koja barata decenijama i generacijski obrađuje pesničku scenu. Sve do Bagićevog, Vuković mapira tekstove kojima se sistematizuje poezija kroz narativ o središnjoj važnosti generacijske poetike ili okupljanja oko časopisa. U savremenom hrvatskom pesništvu postoji predstava o celovitom nizu manje-više antagonističkih, diskontinualnih ili prožimajućih generacijskih, časopisnih i decenijskih poetičkih paradigmi, koja nastaje usled pogrešnog tumačenja homogenizirajućeg učinka vremena rođenja autora, mesta njihova okupljanja ili vremena intenzivnog delovanja. Pozivajući se na Lakana i Žižeka, Vuković će pisati da proći kroz fantazam savremenog hrvatskog pesništva, znači videti da je “simbolički poredak na kojem ono počiva izgrađen oko temeljne nekonzistentnosti, praznine u središtu sustava, nesvodive različitosti pjesničkih opusa čija se kastracija prikriva nemogućim užitkom u njihovoj interpretaciji.”

Na početku „Predgovora“ antologiji Rušenje orfičkog hrama - Antologija novije hrvatske poezije (2006), Miloš Đurđević piše da je praveći izbor sledio intuiciju o razvedenoj i složenoj slici moderne odnosno savremene poezije, koja je u Hrvatskoj nastajala poslednjih decenija. Raspravljajući o principima kanonizacije, on ima u vidu dva kriterijuma. Po jednom postoje pesnici koji su po mišljenju uže kritičarske publike verifikovani kao nezaobilazne pesničke figure. Ali pored tog postoji još jedan, savremeniji, po kojem se “konfiguracija i utjecaj određene poezije raspoznaje u inovaciji, kršenju postojećih kanona i otvaranju nekih novih, do tada nepoznatih poetskih odnosno jezičko-spoznajnih područja.” Đurđević poeziju određuje kao primernu ekspresiju pojedinca i način zahvatanja kolektivnog iskustva.
Korpus hrvatske poezije od 80-ih do danas Đurđević je podelio na tri dela. U prvom se nalaze pesnikinje i pesnici predstavljeni pod nazivom „Eksperimenti, mediji i neoavangarda“. Moderna hrvatska poezija, kao i refleksija i kritika poezije, obeležene su dominantnim shvatanjem jezika poezije u skladu sa strukturalističkim i poststrukuturalističkim, pa i dekonstrukcijskim interpertacijama. Pesnici i pesnikinje se pozivaju na iskustva istorijskih avangardi, ali važno je istaći to da je Đurđević u ovaj deo uvrstio i autore kod kojih poezija nije primarno i jedino sredstvo umetničkog iskazivanja. Riječ je o kompozitorima, slikarima i konceptualnim umetnicima kod kojih je primetna drugačija svijest o poeziji.
U poglavlju naslovljenom „Načelo zadovoljstva - granice unutrašnjih svjetova“ nalaze se pesnici iz 80-ih koji su delovali u Quorumu. Preko Quorumovih tekstova i edicija knjiga moguće je shvatiti jedno snažno strujanje, „koje je oblikovalo razumijevanje književnosti odnosno poezije na način koji je u svakom slučaju i danas vrlo aktualan i prisutan“. Veći deo ovde obuhvaćenih autora inaugurirali su postmodernistički senzibilietet u hrvatskoj poeziji. Reč je o širenju područja poezije u sfere za koje se do tada smatralo da pripadaju industriji ‘niske’ kulture i zabave, koja ne može dosegnuti razinu ‘visoke’ kulture i umetnosti. Ova antologija je zanimljiva po tome što proširuje kanon hrvatske poezije, uvrštavajući autore koji ranije uglavnom nisu bili uvrštavani, poput umetnika i pesnika Vlade Marteka i Arsena Dedića, kao i koliko mi je poznato, prvo uvrštavanje jedne autorke koja pripada onome što nazivam “poezijom politike identiteta”: lezbejska pesnikinja Sanja Sagasta.

Isto i različito - Antologija i studija hrvatskog pjesništva naraštaja devedestih, Sanjina Sorela u izvesnoj meri nastala je u polemičkom dijalogu u odnosu na Bagićev i Vukovićev tekst. Ukazujući na politički, ekonomski i državni diskontinuitet, Sorel izdvaja nekoliko modela najmlađeg pesništva, iznoseći kritiku retrogradnih nacionalnih tendencija koje ideologiziraju Tradiciju. Sorel izdvaja neoegzistencijalističke poetske diskurse, označiteljsku scenu, masmedijsko-kulturološki model, pesništvo slikovnog mišljenja i mitopoetske diskurse. Detaljna Sorelova analiza pokazuje da se njegov metod analize može opisati frazom isto u različitom i različito u istom. Autor s posebnom pažnjom obrađuje “Poeziju iskustva jezika devedesetih”, ističući značaj riječke neoavangarde.
Važne su i sledeće Sorelove reči: “Interesi književne kritike često su parcijalni, stoga i uvidi bivaju takvi. Valja ukazati na odnos moći kojim se ona ustoličuje i arbitrira. Arbitraža je često kontingentna, ali i djelomična, no najčešće isključuje Drugoga”. Taj drugi može biti jezički drugi (on pominje kajkavski i čakavski), te se može govoriti o “kolonizatorskoj naravi štokavskog idioma unutar hrvatske kulture”.
Sorelova studija kao da je na neki način inverzna Bagićevoj. Pesničko polje 90-ih Sorel deli na nekoliko tendencija, ali način analize kao da nam govori da je reč o prilično jedinstvenom pesničkom polju. Kako u detaljnoj analizi svake tendencije, tako i u detaljnoj analizi svakog pesničkog opusa ponaosob, Sorel kao da primenjuje princip o kojem je Tvrtko Vuković podrobno pisao. Vuković je insistirao na tome da je polje poezije, kada su pitanju različite tendencije ili različiti pesnički opusi, uvek već nesvodivo heterogeno, dok ih institucija nauke o književnosti svojim aparatima homogenizuje. Sorel pokazuje da nema strogih granica između pesničkih tendencija o kojima piše, kao što i pesnici/ pesnikinje najčešće eklektički u svojim opusima rade sa nekoliko različitih modela.

Na početku predgovora antologiji U nebo i u niks – Antologija hrvatskog pjesništva 1989 -2009. pod naslovom “Od rušenja do zidanja (jedan mogući pogled na hrvatsko pjesništvo od 1989. do 2009)”, Ervin Jahić izdvaja tri pesnička identiteta. Prvi je nazvan “Stilski kolektivizam, orfeji novog početka i diktatura zbilje u mladom/mlađem pjesništvu devedetih”. Jahić piše da iako ovi pesnici više-manje neosvešćeno recikliraju postupke iz 80-ih, oni su zaokupljeni sobom, te da je “diktatura praktične stvarnosti u kohabitaciji s masmedijskim i visokotehnologiziranim artefaktima” presudno odredila maštu njihovog govora potčinjavajući ga trivijalnom repertoaru. To je dovelo do dominacije takozvane stvarnosne poezije. Za razliku od prethodnih generacija ova nova nema časopisno uporište kao okupljajući konstrukt. Jahićeva kritička oštrica je uperena i protiv stvarnosnog pesništva, koje proglašava neizvornim i koje, smatra on, uništava imaginaciju mladih pesnika. Istovremeno, on oštro kritikuje poeziju 90-ih, nastalu promenom društveno-političke paradigme, koja se po njegovim rečima izvitoperuje „u monologičnost nacionalno-mitskog koncepta, koji afirmira tradicijske modele kulture u službi konstituiranja novoga nacionalnog identiteta, nacionalne kulture, nacionalne države”. Takva poezija zaboravlja evropski identitet hrvatske poezije i “zadrto” insistira na njegovim etničkim korenima, postavljajući u prvi plan kolektivizam na štetu simbola urbane kulture, koja početkom 90-ih uzmiče pod naletom folklornih i reideologiziranih koncepata. Jahić kritikuje narativni model stvarnosnog pesništva i njegove odlike: kolokvijani iskaz i nemetaforični jezik, koji podnose buku i bes vulgarizama, skarednosti, neimaginativnih rečeničkih nizova. Mada svedoči o ‘novoj krizi jezika’, u stvarnosnoj poeziji “/n/emetaforičan iskaz i gotovo novinarski jezik, narativnost, govorna fraza, fabularnost, apoteoza događaja, opsesija trenutačnim i vidljivim, empirizam te hipertrofirana vlastitost kao lirska tema” konstitutivni su elementi većeg dela mlađih pesnika.
Pod naslovom “Identitet 2: Opiranje ‘krizi jezika’, ‘krizi pjesme’” antologičar u središte pažnje postavlja pesnike “hrvatskog poetskog moderniteta”, mahom srednje generacije, ali i mlađe, koji nisu bili zainteresovani za “diktat zbilje”, koji donosi poetsku osrednjost. Njihov središnji položaj Jahić objašnjava rečima: “Budući da su njihove geste građene na granicama poetika, da su u mnogim svojim knjigama sintetizirali različita iskustva pisanja, uostalom da njihovi polifoni i heterogeni koncepti traju mimo diktata kulturne i društvene nužde i narudžbe trena – oni su konstitutivan dio duhovnog pejzaža i sržna sastavnica identiteta hrvatskog pjesništva devedesetih.”
U poglavlju “Rasuti identiteti”, Jahić insistira, važno je naglasiti, na dominantnoj odlici hrvatskog pesničkog kanona, a to je modernost. Posebno je zanimljivo da je on početak modernosti postavio kroz rodni binarizam, koji se kasnije gubi. Jahićev narativ o zasnivanju moderniteta hrvatske poezije posle Drugog svetskog rata počinje matrijarhom – Vesnom Parun, a odmah zatim i patrijarhom, Ivanom Slamnigom. Narativ koji Jahić gradi utemeljuje modernitet kao dominatni tok hrvatske poezije posle Drugog svetskog rata, a tu modernost je na promociji antologije u Kulturnom centru Beograda opisao kao propitivanje jezika. Dominacija modernističke poezije zatim dozvoljava da se u taj model inkorporiraju razičiti drugi modeli, koji bi možda narušili ‘čistotu’ modernističke paradigme, ali se to ne dešava, jer ta paradigma, mada dozvoljava prisustvo ‘stranim telima’, ipak tim stranim telima oduzima bitna svojstva jer ih saobražava sopstvenoj dominanti.

Kada se posmatraju tekstovi, studije i antologije, uočava se da je područje kritike poezije u Hrvatskoj prilično ekskluzivno u vlasti prakse kritičara (muškaraca). I mada velika većina njih u svojim spisima ukazuje na sve veći broj autorki koje danas pišu kvalitetnu poeziju i njima se na ozbiljan i složen način bave, kritičarki poezije ima veoma malo. Teoretičarke i kritičarke koje deluju u zagrebačkom Centru za ženske studije, uglavnom se ekskluzivno bave prozom i dramom, a tek sporadično poezijom, ukoliko se njome uopšte bave. I mada je 2004. izašla antologija ženske poezije, Petnaest hodočasnica, koju je uredila Tea Benčić Rimay, pesnikinja Darija Žilić među retkim je vidljivim kritičarkama na sceni. Njenu delatnost bih nazvala feminističkim aktivizmom u polju poezije. Njena knjiga kritika Pisati mljekom – Ogledi o poeziji suvremenih autorica ginokritički je projekat koji se bavi pre svega hrvatskim pesnikinjama, ali i nekim drugim, postjugoslovenskim. Tekst „Poezija kao emancipatorski diskurs“, delimično objavljen na internet časopisu Agon, jedinstven je poduhvat u kojem pesnikinja i kritičarka mapira najmlađu pesničku scenu u Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini, Sloveniji i Srbiji. Tekst je mogao nastati samo u trenutku kada, zahvaljući internetu i pesničkim čitanjima u regiji, postjugoslovenske pesničke scene imaju potrebu da znaju više jedna o drugoj. Darija Žilić je prva i za sada jedina koja se usudila da paralelno predstavi više postjugoslovenskih pesničkih scena i to je uspešno realizovala. Tekst je nastao i kao logičan rezultat Žilićkinog feminističkog i političkog aktivizma u polju poezije. Nazivam ga političkim u smislu da je delovanje aktera i akterki na pesničkoj sceni uvek eksplicitno i implicitno politički akt.

                                                  *

Koliko mi moj, ipak ograničeni uvid u postjugoslovenske pesničke scene dopušta, zaključila bih da je pesnička scena najdinamičnija danas u Hrvatskoj, a tome svakako doprinosi razgranata i složena teorija i kritika poezije.