Balkanski ratovi nisu bili vođeni (prevashodno) sa ciljem oslobađanja srpskog stanovništva na prostoru osmanskih vilajeta, već su bili sastavni deo dugogodišnjeg političkog programa Radikalne stranke, zasnovanog primarno na idejama „oslobođenja sveukupnog Srpstva na Balkanu“ a ne modernizovanja političke kulture i izgradnje građanskog društva. U tom kontekstu, Prvi balkanski rat predstavlja, između ostalog, logičnu posledicu politike srpske vlade čiji se ekspanzionistički karakter ogleda i u načinu na koji su političke elite opravdavale pitanje izlaska Srbije na more ( Jovan Cvijić ga je nazivao „antietnografskom nužnošću“) i osvajanje velikog dela teritorija današnje Albanije, na kojima je živelo većinski albansko stanovništvo čije je realno postojanje dovodilo u pitanje legitimitet ekspanzionističkih težnji Kraljevine Srbije.

I dok su se nakon niza uspešnih ofanziva tokom 1912. godine političke stranke u Srbiji našle u stanju nacionalističkog zanosa, srpska vojska ušla je na teren čija je demografska slika bila složena a društveno-politička situacija izuzetno teška zbog stalnih međunacionalnih i međukonfesionalnih konflikata. Međutim, ako pogledamo priloge beogradskog časopisa Ilustrovana ratna kronika iz 1912. godine (u daljem tekstu: Kronika), možemo videti u kojoj meri je kompleksna slika sa terena medijski transformisana u pojednostavljenu i politički poželjnu predstavu o novoosvojenim krajevima. U njoj su odnosi srpskog, albanskog i turskog stanovništva bili strogo polarizovani a civilizacijske uloge precizno podeljene.

Odnos prema turskom stanovništvu, turskoj upravi i opštije, osmanskom nasleđu, bio je ambivalentan: i pored kritike i prezira prema tuđinskoj vlasti, bilo je tu nedvosmislenog poštovanja i nostalgično egzotičnog, orijentalističkog prikazivanja islamske kulture. S druge strane, predstave o kulturi, običajima i mentalitetu Albanaca bile su zastrašujuće negativne i konzistentne a u kontekstu beogradske Kronike, one su predstavljale manifestaciju difuznog preplitanja imperijalnog i balkanističkog diskursa.

Iako u Kronici nema mnogo priloga koji direktno tematizuju pitanje distinktivnih obeležja albanskog nacionalnog mentaliteta, na prvom mestu mogu se izdvojiti tekstovi koji, u većoj ili manjoj meri, sadrže predstave o ratničkoj svireposti ili individualnoj i kolektivnoj krvoločnosti albanskog karaktera. Zbog naturalistički brutalnih opisa, hiperbolizovanih i grotesknih prizora, ovi prilozi, najčešće u vidu izveštaja sa ratišta, pažljivo odabranih i izmešanih sa drugim pseudodokumentarnim iskazima, proizvodili su jednu imaginarnu ali društveno-politički opasnu stvarnost u kojoj se albansko stanovništvo novoosvojenih krajeva antropološki diskvalifikovalo kao zajednica rasno predodređena ne samo da čini najbrutalnije zločine već i uživa u njima, o čemu je trebalo da „svedoči“ i odlomak iz knjige Marka Miljanova, izvučen iz prvobitnog konteksta i ideološki prekodiran u Kronici,  1. novembra 1912, u okviru teksta „Zašto su Arnauti ubice - jedno psihološko objašnjenje -“.

Sam naslov implicira „prirodnu i svima poznatu činjenicu“ da Arnauti jesu ubice (samo je pitanje zašto), dok se u članku predočava opštija, izrazito negativna predstava o Albancima koja korespondira sa fantazmima beogradskih čitalaca o divljačkom karakteru Arnauta čiji se celokupni društveni kodeks priznanja i časti zasniva na ubijanju (a ne na civilizacijskim vrednostima „čojstva i junaštva“): „Ubiti čoveka Arnautinu je jedina svetkovina i dobit koja ga uzdiže i čini da se o njemu govori“.         

Dominantno negativne predstave o Arnautinu proizvod su propagandnog principa visoko selektivnog propuštanja ali i (ne)namernog mešanja činjenica i „imaginarnih“ slika, zbog čega se konstruiše slika ne o Arnautinu koji ubija, već o Arnautinu koji uvek i jedino ubija jer je zbog geografskog, etničkog i rasnog porekla zapravo potpuno nesposoban da čini bilo šta drugo. Kontinuiranim objavljivanjem dokumentarističkih članaka o arnautskim zločinima motivisanim isključivo etničkim ili kolektivističkim razlozima, i štampanjem singularnih opisa brutalnih ubistava, Kronika je kod svojih čitalaca mogla da aktivira politički potentan sloj negativnih fantazija (motivi turskih zuluma, mučenja, kasapljenja, odsecanja glava...), zasnovanih delom i na realnim istorijskim iskustvima, i time pojača društvenu koheziju, uz dramatično polarizovanje kulturoloških razlika između srpskog i albanskog stanovništva.   

Tako se u tekstu „Sa četom do Prizrena (beleške četnika M. G. Maturanta beogradske Realke)“ (Kronika, 13. decembar 1912, broj 17) navodi svedočenje stanovnika Prištine koji je gledao kako Arnauti muče srpskog vojnika - ranjenika zarobljenog u borbi: „Arnauti su mu bili iskopali jedno oko, zatim mu osekli i gornju i donju usnu te zubi stajali iskeženi, odsekli mu oba uha, a kožu sa čela zarezali sa tri strane i ogulili s lobanje tako daje o četvrtoj ivici visila na niže. Tako unakaženog, još i vezanog, Arnauti su tog nesrećnika proveli kroz celu varoš, pa ga onda izveli u polje i tamo živa zakopali u zemlju”. Ostavljajući po strani verodostojnost iskaza a imajući u vidu da opise sličnih zločina koje su počinile srpske jedinice (a njih je bilo) ne nalazimo u Kronici, možemo tvrditi da su opisi albanskih zločina bili medijski instrument opštijeg delegitimisanja nacionalnih težnji albanske zajednice.  Ovim su se, nažalost, uz nasilnu politiku srpske vlade i kasnije uvođenje vojno-policijskog režima na Kosovu 1913, sve više produbljivali međunacionalni konflikti o čemu je angažovano pisao i Dimitrije Tucović ističući da su „zavojevačkom politikom srpske vlade prema arbanaskom narodu stvoreni na zapadnoj granici Srbije takvi odnosi da se u skoroj budućnosti mir i redovno stanje teško mogu očekivati“ (Izabrani spisi, 1950, 56).   

            Pitanjima albanskog nacionalnog samoopredeljenja i zahtevima za konstituisanjem autonomne države detaljnije se bavi samo jedan članak iz Kronike objavljen 22. novembra 1912:  „O Arnautima - prema podacima iz dela austrijskih pisaca“. Prisvajajući autoritet „austrijskih pisaca“, autor priloga je u osnovi preuzeo čitav niz postojećih toposa balkanističkog diskursa koje su evropski pisci koristili u opisivanju različitih naroda na Balkanu i vezao ih sve za albansku zajednicu  kako bi legitimisao teritorijalne pretenzije Srbije a Albancima, kao plemenski inferiornoj drugosti, simbolički oduzeo pravo na samodefinisanje i samoopredeljenje. Dakle, albanskom stanovništvu se pripisuju uvek i isključivo negativne osobine: mržnja prema Srbima, pljačka i rat kao osnovna zanimanja, bezočnost, odsustvo moralnih skrupula, urođena sklonost ka prevarama, i krvna osveta kao jedini oblik društvenog zakona. U susretu sa ovako negativnim diskursom, čitalac Kronike mogao je da zamišlja Albance kao neuređeni kolektivitet koji ponekad nema odlike ni plemenske zajednice (kamoli etničke ili nacionalne) a njihovu teritoriju kao prostor na kom osim rudimentarne robne razmene i stalnih ubistava nema nikakvih oblika vlasti.

Pored pomenutih primera o fundamentalno nasilnom karakteru Albanaca, u Kronici se nalaze i drugi anegdotski ili dokumentaristički iskazi o divljem karakteru Albanaca, od kojih neki, s današnje tačke gledišta, poprimaju elemente nonsensa. Naime, u jednoj od priča o borbama na frontu, Arnauti se prikazuju kako neartikulisano urlaju i psuju srpske vojnike, dok ovi odgovaraju ne samo dostojanstvenim ćutanjem i vojničkom smirenošću, već i pesmom kojom se iz rova oglašava baritonski pevač Risto Mostarac. („Komite u boju”, Kronika, 21. oktobar 1912, br. 2).

U simboličkoj ravni, preplitanje pušaka i pesme baca dodatni instruktivni pogled na  ratne operacije: čitalac treba da uvidi da u Prvom balkanskom ratu nisu na delu samo oslobodilački, već i emancipatorsko civilizacijski napori, što predstavlja opšte mesto i velikog broja drugih tekstova gde se dolazak srpske vlasti na novoosvojenim teritorijama opisuje kao uspostavljanje načela reda i zakona, ali i hrišćanskog milosrđa jer u Kronici nema osvetničkog ponašanja srpskog stanovništva ili srpske vojske. Kao propagandni časopis par exccellence, Kronika konstruiše za čitaoce u Srbiji ratnu i posleratnu stvarnost u kojoj su uloge jasno podeljene: srpska vojska, otelotvorenje moralnih principa, donosi mir u oslobođene krajeve i sprečava divljačko nasilje dok albanske jedinice i dalje, mešajući se u svom povlačenju sa civilnim stanovništvom a služeći se prevarom, odbijaju da prihvate novu društvenopolitičku realnost. Ponavljanjem egzemplarnih epizoda o zarobljenim arnautskim vojnicima koji preko bratimljenja zadobiju poverenje srpskih vojnika a zatim ih ubiju, autori u Kronici prikazuju negativne ljudske osobine kao jedine distinktivne odlike albanskog mentaliteta. Ovakav model predstavljanja možemo shvatiti kao deo balkanističkog diskursa koji je srpska štampa tokom balkanskih ratova (uz izuzetak opozionih listova kao što su bile Radničke novine), a koji je, uz veće ili manje izmene, perpetuiran i tokom devedesetih godina 20. veka, kada su dnevni listovi u Srbiji masovno izveštavali o bezočnom karakteru albanskih separatista koji koriste svoju decu i žene kao živi štit u borbi protiv srpske policije.      

I mada se u Kronici binarni parovi (civilizacija/divljaštvo, red/has, humanost/svirepost, krišćansko milosrđe/ krvna osveta) pojavljuju kao najčešći postupak polarizovanja koji treba da legitimiše srpske političke ciljeve a diskredituje albanske političke programe, posebno značajno mesto u kontekstu proizvođenja inferiorne albanske drugosti zauzimaju i oni prilozi u kojima se s jedne strane prećutkuje realno većinsko postojanje albanskog entiteta ili se s druge albanski etnički identitet problematizuje pozivanjem na istoriju konfesionalne i etničke konverzije.

Tako u pojedinim tekstovima putopisnog karaktera, autori prilikom opisivanja albanskih gradova, Drača i Lješa, u potpunosti zaobilaze pitanje etničkog sastava stanovništva (Albanci se često uopšte ne imenuju), zadržavajući se mahom na opisima prirode, arhitekture, gradskih običaja ili ekonomskih i privrednih činilaca. Međutim, s druge strane, u tekstovima posvećenim Prizrenu ili drugim kosovskim gradovima, jedno od najznačajnijih pitanja jeste etnički sastav. Ovo pitanje se opširno razmatra a broj Srba se obavezno objašnjava iz perspektive arnautskih zločina i viševekovnog procesa etničke konverzije. Paralelno se, dakle, naglašava da je veliki broj Srba napustio svoju zemlju zbog albanskog terora a da su Arnauti zapravo u velikom broju poarnaućeni Srbi, čime se diskurzivno sužava prostor za definisanje albanskog nacionalnog identiteta budući da je on uvek sumnjiv.

*

Na kraju, osvrnemo li se u celini na tekstove Kronike koji tematizuju pitanje kolektivnog mentaliteta Albanaca, dolazimo do zaključka da su medijski narativi ovog ratnog časopisa jasno korespondirali sa spoljnopolitičkim ciljevima Kraljevine Srbije. Da bi se efikasnije i „prirodnije“ legitimisale težnje srpskih političkih elita, bilo je neophodno medijski perpetuirati one preteće fantazme o divljem plemenu a na tragu preuzimanja diskursa evropskog imperijalizma i balkanizma sprečiti mogućnost da se albanska zajednica definiše na potpuno ravnopravnim kulturnim, političkim i društvenim principima sa ostalim zajednicima na Balkanu.  

Balkanistički diskursi Kronike nisu, u suštini, dopuštali da se albansko stanovništvo definiše čak ni kao etnička Drugost, već su ga potiskivali u sferu amorfnog, nepotpunog sopstva čime se, u simboličkoj ravni, na stranicama ovog časopisa otvarao prostor za promovisanje nacionalističkog projekta tadašnje Srbije. U manjoj ili većoj meri, elementi tog programa, koji je podrazumevao različite strategija imaginarnog i realnog isključivanja albanske zajednice, ponavljali su se tokom čitavog 20. veka: neuspele kolonizacije i iseljavanje Albanaca u prvoj Jugoslaviji, davanje statusa nacionalne manjine u drugoj Jugoslaviji (iako su Albanci bili brojniji od Slovenaca, Makedonaca i Crnogoraca), ukidanje statusa pokrajine i nasilje za vreme režima Slobodana Miloševića. Stoga je važno podsetiti se, na primeru vremenski udaljene Ilustrovane ratne kronike, da su štampani (i elektronski) mediji u odgovarajućim istorijskim trenucima značajno odražavali ekspanzionističke programe srpskih elita dramatično proizvodeći takve diskurzivne posledice da je vremenom postajalo nemoguće i opasno ne samo javno govoriti već i misliti onu mogućnost rešavanja srpsko-albanskih konflikata koja bi pošla od pretpostavki građanskog društva i multikulturalizma, a ne civlizacijske superiornosti i etničkog imperijalizma.