Prošireno izdanje Istorije srpske književnosti Jovana Deretića(prvi put izdate 1983. i preštampane 13 godina kasnije), objavljeno posthumno 2002, i njena ponovljena izdanja iz 2004. i 2007, svedoče kako o ubrzanom procesu kanonizacije autorovog magnum opus-a, tako i o potrebi da se razvoj njegovih ideja sagleda u kontekstu traumatičnih događaja iz devedesetih godina XX veka.

Sistematska istraživanja Gorskog vijenca, srpske epike, književnosti Dositejevog doba i istorije srpskog romana, koja je Deretić preduzeo šezdesetih i sedamdesetih godina prošlog veka, omogućila su mu da 1983. godine objavi kapitalnu Istoriju srpske književnosti. Razmatrajući radove ranijih istoričara, Deretić kaže da su oni ili, kao Skerlić, posmatrali tri velika literarna bloka - srednjovekovnu, narodnu i noviju srpsku književnost - kao samostalne i međusobno nekompatibilne delove ili, ukoliko su ih predstavljali celovito, poput Pavla Popovića, činili su to u okviru šire celine jugoslovenske/ih književnosti.
Deretićev projekat istovremeno podrazumeva fuziju i fisiju. On želi da objedini te tri književne tradicije u celovitu istoriju srpske književnosti ali, s druge strane, i da odvoji srpsku književnost iz šireg srpskohrvatskog i jugoslovenskog konteksta i da je zasnuje na njenim samostalnim osnovama. Deretić ne poriče povezanost i bliskost srpske književnosti sa literaturom drugih „jugoslovenskih naroda i narodnosti“, ali to ne smatra suštinskim obeležjem srpske književne povesti. On traga za nekom vrstom duhovne supstance ili esencije koja objedinjuje ovu osmovekovnu književnu tradiciju. Šta je, dakle, taj integrativni faktor koji omogućuje njeno povezivanje u jedinstvenu celinu?

Prvi momenat… jeste svest o nacionalnoj pripadnosti književnosti. Za srpsku književnost karakteristična je relativno visoka svest o vlastitom nacionalnom identitetu. [U izdanju iz 2002. godine ovaj ‘relativizam’ je zamenjen snažnijom formulacijom: ‘Srpska književnost obnavljala se i menjala uvek s punom svešću o nacionalnom identitetu]. U toku celog svojeg samostalnog postojanja, od početka XIII stoleća do danas, ona se izgrađuje s jasnom svešću o tome da je srpska... prekidi i zastoji nisu dovodili do razbijanja, razjedinjavanja, rastakanja književnosti na zasebne, regionalne literature, već se uvek čuvala svest o jedinstvenoj srpskoj književnosti (1983, 16).

Na slabosti i proizvoljnosti ovakvog shvatanja srpske književnosti, povodom Deretićeve knjige Put srpske književnosti: identitet, granice, težnje (SKZ, 1996), jasno je ukazao Dejan Ilić u tekstu „Turska i Toskana“ (objavljenom u časopisu Reč 1997. godine i preštampanom u njegovoj knjizi Osam i po ogleda iz razumevanja, (2008). Stoga ću se umesto analiziranja Deretićevih, rekao bih teleoloških pre negoli naučnih argumenata, osvrnuti na pitanje položaja narodne i epske književnosti u njegovoj Istoriji.

Nije teško uočiti zbog čega u ovoj koncepciji književnosti čiji je osnovni konstruktor kolektivna svest („kolektivni stvaralački subjekt“, kako bi rekao Deretić), narodna književnost ima vitalnu ulogu i zašto su epske pesme, sa njihovim istorijskim motivima i reminiscencijama, posebno bitne kao reprezenti kolektivne istorijske i nacionalne svesti. U najeksplicitnijim formulacijama ove povezanosti, kada Deretić zaključuje kako je „osnovno načelo srpske književnosti kolektivno, narodno načelo“ i da je „srpska književnost po svom duhu narodna književnost“ (Poetika srpske književnosti, 1997, 245/246), termini srpska književnost i narodna književnost gotovo postaju sinonimi.
U svakom izdanju, Deretić je opširno pisao o deseteračkim pesmama koje je objavio Vuk Karadžić. Njihovo etničko poreklo i nacionalna svest jasni su i neproblematični za autora. Međutim, šta je sa bugaršticama, starijim pesmama dužeg stiha? One su zabeležene uglavnom na Jadranskoj obali i na katoličkom području, i nijedna jedina bugarštica nije nikada zapisana na centralnobalkanskom terenu. U prva dva izdanja, Deretić izgleda neodlučan po tom pitanju:

Bugarštice pevaju o događajima i ličnostima XIV i XV veka iz srpske i ugarsko-hrvatske istorije, ali ima i lokalnih događaja i junaka... Iako preovlađuju srpski junaci, osnovna perspektiva nije srpska nego ‘ugarska’: čak i knez Lazar predvodi na Kosovu ‘ugarsku’ gospodu, a Srbi se uopšte ne spominju... (1983, 159)

Umesto jasnog etničkog markiranja, Deretić uglavnom koristi neodređenu prisvojnu zamenicu „naš, naša“ kada govori o ovim pesmama (gde je “naš” šira etnička oznaka koja obuhvata Južne Slovene uopšte i prema tome upućuje na šire jedinstvo južnoslovenske epske tradicije). Međutim, on istovremeno naglašava da više izvora iz 17. i 18. veka govore o pevanju bugarštica „srpskim načinom“. Dok su drugi istraživači, poput Milorada Pavića u Istoriji srpske književnosti baroknog doba, razumeli ovo kao izraz za određeni način pevanja (Bugarštice... su molske pesme... lamenti... tužaljke koje se zapevaju... i od tog osnovnog raspoloženja, koje je već u trenutku prvih beleženja dobilo naziv ‘srpski način’..., smatra Pavić), Deretić ovu sintagmu uzima i kao etničku oznaku i kao pokazatelj porekla ovih pesama. Prema tome, zaključuje on, ta perspektiva predstavlja samo poslednju, „ugarsku“ redakciju ovih pesama:

Da je ta poezija ranije živela i na srpskom području, govore ne samo srpski junaci i spomenuti ‘srpski način’, nego i neke realije koje u ovim pesmama deluju neočekivano, npr. kada ugarski kralj Matijaš poziva bosanskog bana ‘na kraljevo krsno ime’ ili kada njegov otac Ugrin Janko na grobu sestrića Sekule podiže manastir u kome žive ‘svetogorci kaluđeri’. (1983, 160)

U ovoj fazi Deretić se zadovoljava time da detektuje određene srpske elemente u ovoj epskoj tradiciji i ne insistira na njihovom odvajanju iz šire zajedničke perspektive. Međutim, to deluje protivrečno u odnosu na njegove prethodne pretpostavke i objašnjenja. Ako se, naime, srpska književnost „izgrađuje s jasnom svešću o tome da je srpska“, kako to da, uprkos navodnoj pretežnosti srpskih junaka, osnovna perspektiva nije srpska nego „ugarska“, a čak i knez Lazar na Kosovu predvodi „ugarsku“ vojsku dok se Srbi uopšte ne pominju? Ova protivrečnost, čini se, dolazi otuda što je u prvom izdanju Istorije pored ovog zasnivanja srpske književnosti i epske tradicije na kolektivnoj nacionalnoj svesti, postojala i druga, njoj suprotna, koja je upućivala u pravcu zajedništva u domenu narodne poezije. Tako Deretić u prvom predgovoru tvrdi i to da je „usmena književnost novoštokavskog dijalekta srpskohrvatskog jezika zajednička svim narodima koji govore i pišu tim jezikom“, i da „jezičko jedinstvo literature nije ništa manje legitimno od nacionalnoga“. Druga rečenica biće jedna od retkih koje će Deretić izostaviti iz drugog izdanja iz 1996, a prva neće ući u prošireno izdanje posthumno objavljeno 2002. U kasnijim izdanjima, dakle, Deretić ide ka čvršćem vezivanju epske tradicije za srpski etnički prostor i nacionalne korene.
Analogno s tim, Deretić pravi neočekivani obrt. U prethodnim izdanjima on ponavlja tipičnu tvrdnju: „Što se tiče starine naše narodne epike, preovlađuje mišljenje da je... deseteračko, guslarsko pevanje poteklo još iz praslovenskih vremena“. Pošto Deretić ovo „preovlađujuće mišljenje“ ne potkrepljuje nikakvim bibliografskim referencama, treba ukazati na to da su deseterac proučavali ne samo srpski autori, već i takvi međunarodni autoriteti poput Romana Jakobsona koji je izveo detaljnu komparativnu analizu ovog stiha i zaključio da on ima drevnu, indoevropsku strukturu. Deretić, međutim, u poslednjem izdanju tvrdi da je relativno retka polu-epska osmeračka epika najstarija i upućuje na rad Vladana Nedića. Pozivati se na Nedića koji, uz sve svoje vrline, nije bio ekspert za versifikaciju i jednostavno zaobići Jakobsona i druge autore, proizvoljno je i nedopustivo za bilo koju publikaciju, a pogotovo za sveobuhvatnu istoriju književnosti.

Zašto, dakle, Deretić otvoreno „žrtvuje“ deseterac, klasični metar srpske epike i odomaćeni stih narodne i umetničke poezije uopšte, koji bi, prema tome, u njegovoj koncepciji trebalo da predstavlja jedan od temelja srpskog identiteta i srpske književnosti?
U pomenutoj Istoriji Pavić predstavlja ovaj prelaz sa bugarštica ka melodičnijem i kraćem desetercu u kasnom 17. i ranom 18. veku u skladu sa stilskim i poetičkim odlikama doba. Ali iako se to odlično uklapa u njegovu argumentaciju, Pavić ne ide dotle da zaključi kako je odsustvo deseteračkih pesama u ranijim zapisima dokaz njihovog skorijeg postanka i upućuje na Jakobsona i druge referentne autore.
Prenaglašavajući značaj osmeračke epike, Deretić želi da izbegne poistovećivanje srpske epske tradicije isključivo sa deseteračkim pesmama. Pored toga, dok je teško videti kako bi bugarštice, pisane uglavnom u petnaestercu i šesnaestercu, mogle odjednom da se razviju iz deseterca, zgodno je posmatrati deseterac kao prošireni osmerac, što Deretić eksplicitno i čini, a bugarštice kao udvostručeni osmerac, što nije specifikovano u njegovoj Istoriji. Ovo omogućava Deretiću da ide dalje u prisvajanju starije epske tradicije u poslednjem izdanju:

Iako su sve zapisane na katoličkom području, one sadrže poglede, realije, izraze, karakteristične za pravoslavlje, i to posebno za srpsko pravoslavlje... O njihovom postojanju na srpskom terenu govori sve: njihova štokavština, osoben način pevanja, ‘srpski način’, po kojem su postale poznate u okolnom svetu, shvatanja i ponašanja ljudi u kojima se prepoznaju kulturni elementi srpskog pravoslavlja... bugarštice najviše pevaju o srpskim junacima. Te pesme su toliko srpske i po jeziku i sadržini da se to može objasniti samo time da su one, odista, i po poreklu srpske, potekle iz srpskih krajeva... (2002, 362)

Nakon kolapsa socijalističke Jugoslavije i oštrih etničkih podela, neodređena zamenica „naš“, „naša poezija“, prisutna kod ranijih srpsko-hrvatski i jugoslovenski orijentisanih istoričara od Vatroslava Jagića i Stojana Novakovića do Pavla Popovića, Vojislava Đurića i drugih, postaje neodrživa. Sklon da projekat jugoslovenske književnosti opiše kao „izraz vanknjiževnih, pre svega političkih prilika i nastojanja nego književnih“, Deretić svoj pristup nudi kao nepolitički i nezavisan od vanknjiževnih nastojanja. Međutim, zahtevom za odvajanjem srpske književnosti iz šireg jugoslovenskog konteksta i njeno zasnivanje na svom samostalnom i jedinstvenom identitetu, kao i po nastojanju da odredi njene granice, Deretićeva Istorija srpske književnosti predstavlja važan refleks aktuelnog društvenog procesa. Očigledne sličnosti između autorovih glavnih pitanja i ciljeva sa paralelnim političkim nastojanjima, ukazuju na to da ideološki Deretićevo delo pripada novoj epohi koju bismo mogli odrediti kao dekomponovanje „opšteg“ ili „zajedničkog“, uspostavljenog u prethodnoj jugoslovenskoj povesti i književnoj istoriji.
Ovo ne treba shvatiti kao tvrdnju da Deretićeva Istorija predstavlja deo ratne retorike, u smislu u kojem su to dela Bećkovića, Kapora, Noga ili srpskih istoričara iz SANU i njihovih kolega s kraja osamdesetih i početka devedesetih godina. Zapravo, Deretić nije posebno prostorno zainteresovan. Za razliku od prethodnih istoričara, ili njegovog novosadskog kolege Petra Milosavljevića, autora Srpskog filološkog programa koji Deretića opisuje kao „srpskog profesora sa hrvatskom svešću“, on sasvim kratko, u poslednjem izdanju, govori o starijoj štokavskoj književnosti i ne uključuje en bloc nijednu književnu tradiciju iz Bosne, Hrvatske ili Makedonije kao integralan deo srpske književnosti. Deretića je više interesovalo pronalaženje izvesnog duhovnog nukleusa srpske književnosti od njenog teritorijalnog aspekta.

Šta u današnjem izmenjenom političkom kontekstu raditi sa Deretićevom Istorijom? Nema sumnje da među akademskim klerom nema nijedne ličnosti od koje bi se u skorijoj budućnosti moglo očekivati neko prikladnije delo ovog formata. Ipak, mislim da kritika Deretićevih pogleda i ukazivanje na bliskosti poetičkih pretpostavki njegove Istorije sa srpskom politikom devedesetih godina, predstavljaju neophodan korak u pripremanju terena za tog nepostojećeg „junaka našeg doba“, koji bi liberalnu književnu kritiku iz položaja klupskog benda sa demo-scene napokon ustoličio kao mejn-strim.