Poetsko delo Došljaci – Pjesme Ali Binaka (1937/1958) crnogorskog autora Radovana Zogovića je atipično delo u korpusu balkanskih književnosti, kako po specifičnom kontekstu njegovog pojavljivanja, tako i po diskuzivnim strategijama koje stavlja u funkciju, a posebno po diskurzivnoj etici i relaciji prema Drugom, koja je u balkanskim književnostima (ali ne samo u njima) bila i jeste per definitionem problematična.

Proces čitanja i recepcije ovog teksta u nas je uglavnom ostvaren u okvirima kontekstualne (istorijske i političke) kritike (Çapriqi 2015, Berisha 2016). Zato se lirsko Ja, odnosno lirski subjekat (ich form), u skladu sa poznatom hegelijanskom koncepcijom,  izjednačava sa glasom pesnika: „Pjesme Ali Binaka su glas pesnika Radovana Zogovića, to su glas njegove savesti i onih koji se nisu slagali sa masakrima koje je država sprovodila nad Albancima. I oboriše nas, raspasaše na travi, pogaziše... (Pjesma osma). Ali Binak meditira o prošlosti i sadašnjosti, sučeljava fakte i podatke; odmerava ih britkošću uma i bogatstvom iskustva. U stvari, Ali Binak je koliko drama Albanaca Metohije, toliko i drama Zogovića i svih onih Crnogoraca koji su razmišljali kao on; to je hrabri glas izražen putem umetnosti reči protiv šovinističke srpske politike.” (Berisha 2016, 20) Iako se takva čitanja mogu donekle smatrati legitimnim, posebno u kontekstu paradigme pragmatike komunikacije, utoliko pre što tekst nudi 'realne' indicije, hronotope i figure koje ga ukotvljuju u specifičan kontekst socijalnog i političkog vremena-prostora, njegovoj interpretaciji ćemo pristupiti sa jedne 'reduciranije', 'formalnije' perspektive.

Iako je poznato da svaki tekst ulazi u posebne relacije sa drugim tekstovima i kulturnim Tekstom uopšte, t.j. da svaki diskurs, a posebno književni diskurs, ulazi u specifične relacije sa diskuzivnom mrežom i sveukupnim diskurzivnim poljem, u interpretaciji i analizi, svakako reduciranoj, ovog dela polazićemo od pretpostavke da svaki iole koherentan i zaokružen tekst kao celina konstruira, u izvesnom smislu, jedan semantički univerzum. Međutim, Zogovićev poetski tekst biće posmatran, kako je isticala Kristeva, i kao prostor proizvodnje značenja, koja mu omogućavaju i konstituišu ga i kao dijaloški intertekstualni prostor. Sve to u funkciji razmatranja relacije imeđu etike i književnosti, veoma akutno pitanje u aktuelnim književnim debatama, ili pak i odgovornosti forme, kako će je formulisati u bartovskom kontekstu.

Ilustracija: naslovna strana književnog časopisa Poeteka iz Tirane

U paratekstu u prozi, koji prethodi celini od dvanaest pesama, Ali Binak se uprizoruje kao dramatis personae, u situaciji egzistencijalne krize, opsednut u teškom vremenu i u zatvorenom prostoru, koje su nekada predstavljale hronotop edenskog koda koji je konstituisao njegov egzistencijalni univerzum (njegov lebenswelt), ali koji je podvgnut razgradnji i uništenju, jer došli su teški gospodari, koji trag hoće da iskopaju i njemu i njegovu plemenu iz Metohije... Ovaj lebenswelt (upisan ka diskurzivna figura zemlja, koja svojim ostalim lek-semama modeluje jedno od preovlađujućih semantičkih polja u diskurzivnom univerzumu Pjesama...), 'anonimni' diskurzivni akteri – gospodari i došljaci, kao kolektivna dramatis personae, već su u procesu njegovog pretvaranja u svojevrsni lebensraum. Iako delo počinje kratkim proznim tekstom, kao liminalne kategorije praga/granice između fiktivnog sveta i realnog/aktuelnog sveta, u svojoj celini je strukturirano kao lirski modus, u formi dvanaest pjesama, sa istaknutim narativnim elementima, smatramo da se za opisivanje njegovog sematičkog univerzuma i procesà generisanja značenja možemo poslužiti nekim elementima Greimasovog aktancijalnog modela, originalno zamišljenog za opisivanje narativnih struktura, ali koji će u daljem razvoju modela sam Greimas, sasvim jasno, smatrati kao validan instrument i za opisivanje procesa generisanja značenja u bilo kom tipu diskursa. (Greimas & Courtes 1979, 1986). Tako, njegov bazični model, u ovom našem tekstu, bi se mogao reducirati na model:

Subjekat – Objekat – Antisubjekat/Negativni subjekat

gde Subjekat u sebe obuhvata kako Subjekat iskaza, odonsno diskurzivni subjekat (Ja Ali Binak brojim svoje mukle brojanice...), ali i 'Pošiljaoca', koji originarno ima u vlasništvu Objekat (projiciran u figuru zemlja putem njene semantičke rezonancije u lebenswelt-u aktera Ali Binaka), na čije 'vlasništvo' ima pretenzija i nasilno preuzima Antisubjekat (ovde i u ulozi 'Primaoca'), kasnije (pre)imenovanog i kao Negativni subjekat, podvrgavajući ga nasilnoj transformaciji:

            Oboriše plotove moje kao žito,

            pregaziše plotove moje kao poleglo žito;

            pogaziše livade moje zelene

            kao grožđe...

                                    (Pjesma druga)

            ... Pustoš. Poplava mraka potapa napukle lađe kuća. –

            ... torovi i pašnjaci su preorani!...

            ... Putevi naši široki su preorani.

            Kunem se –

            u grobovima raste krtola!

                                    (Pjesma peta)

            Za lirski Subjekat (Ali Binaka), koji na nivou lirskog diskursa predstavlja analogon aktancijalnog Subjekta (elemenat dubinske semantičke strukture), ova transfomacija (modelovana apokaliptičkim slikama) predstavlja potpuno uništenje i destrukciju njegovog lebenswelt-a, njegvog 'privatnog' i 'javnog' prostora, ali i same njegove korporalnosti i spiritualnosti:

            Udariše na nas, iz potaje udariše,

            na stanku jutarnjem pod lipom udariše,

            i oboriše nas, raspasaše, pogaziše

            kao dušmani snoplje dušmansko...

                                               (Pjesma osma)

            Dođoše zemljojedi za prvom jugovinom

            kad zemlju bijelu ispisa prošarica

            crtama za brazde, slovima za sjemenje.

            Dođoše zemljojedi, izmjeriše njive, linije zarezaše,

            i upisaše, i potpisaše,

            i crtu na crtu, među na među preložiše, -

            našu nam zemlju

            kô riječ našu

            sa sedam pečata zatvoriše...

                                         (Pjesma jedanaesta)

'Prelazak' sa aktancijalnog nivoa Subjekta na lirski Subjekat, i Objekta na diskuzivne figure i prostor 'spoljnog sveta' obeležava transformaciju sa dubinske semantičke strukture na semantčki univerzum diskursa. Prostor, i onaj geografski (Noć je. Tužno mesec gleda Škipniju i Metohiju...), i kao tekstualna i diskurzivna topografija usko povezana sa temporalnošću, ne samo da 'igra' metaforičnu ulogu, kao projekcija unutrašnjih stanja lirskog subjekta, formatizuje njegov (i ento-kulturni) identitet, već i orfičku identifikaciju sa prirodom samom:

            Sad lipa čami sama. I ja starac polazim

            čim sjenka njena ulicu prelije i pogasi,

            i sjednem pod granje, prekrstim noge na ledini,

            susjede pitam za zdravlje, kojih nema.

            I sjedim, sjedim. S granama razgovaram

            jezikom lišća. I ptice razumijem.

            I ptice vele: ne viju vjetri u grane

            da ptice pomore, da ptice obore sa grana,

            no da grane,

            no da grane ptice odbrane.

                                                               (Pjesma osma)

(ras)prostirući tako diskurzivni prostor prema svojevrsnoj eko po-etici.

            Prostorno modelovanje se ostvaruje kako na sintagmatskom nivou tekstualnog prostora, tako i na paradigmatskom/transcendentalnom. Na nivou figura diskursa, ubistvo tice rode /koja se na odžaku... klanjala Allahu/ (i kao destrukcija na paradigmatsko/transcendentalnom nivou), na primer, prostorno se modelovanje po logici binarnih opozicija prevazilazi sjedinjavanjem u orfički sakralnom. Destrukcija se ostvaruje na relaciji

            gore → krov → odžak → roda

              ↑↓                                                      → sakralno

            dole → zemlja → tjeme → grobovi

Vizuelizovane prostorne relacije su, rečeno je često, dominant(n)e u ekspresionizmu. Međutim, i sama vizuelna organizacija teksta, sa svojim diskurzivnim ritmom, strukturiše prostorne dimenzije:

                                              (Pjesma prva)

(Lirski) Subjekat na kraju teksta prevazilazi antitetičku strukturu ideja i slika – semantičkog univerzuma – prelazeći sa opozicije Ja/Mi – Vi/Oni u jedinstvenom korporalnom ishodištu:

                                 (Pjesma dvanaesta)

što predstavlja još jednu mogućnost rekuperacije i uspostavljanja jedinstvenog semantičkog univerzuma – kada će se prevazići logika binarnih opozicija kao logika subordinacije i dominacije.

            Ova se logika binarnih opozicija prevazilazi i putem greimasovskog dvostrukog simulakruma, bilo to putem modaliteta 'poruke unutar poruke': Nada mnom jednim, u vremenu plemena u meni,/ bila su tri cara, koji su dolazili da ne prođu, / koji su grobove naše i sela naša dizali kao čaše / i kucali se njima preko stolova i granica, / i bacali ih u komade, od gnjeva ili ćefa, / i konje hljebom hranili, i sablje mesom,- / tri cara, koji su dolazili da ne prođu, / i prošli su, / razvalili se kao lonci... (Pjesma deveta), ali i podvajanjem diskursa putem metaforičkog registra, gde se subjekti, objekti, predikati i semantički adverbi, a takođe i figure diskursa, kao u nekom 'Narcisovom ogledalu' projektuju u svoje negativne dimenzije. Jedna od njih, diskurzivna figura knjiga, sa svojim semantičkim antipredikatima:

                                                                         (Pjesma deveta)

            U gore navedenom (i ne samo njime), sa-protiv-postavljenim tekstom, iz Njegoševog Gorskog Vijenca (...onom u koga je/zakon u topuzu, trag smrdi nečovještvom) implicitni autor, ili bolje reći apstraktni autor (Schmid 2010.) uvodi lirski Subjekat u dijaloški intertekstualni prostor, i uprkos činjenici da ni aktancijalna kompetencija, ni diskurzivna, ovom Subjektu ne 'dopušta' tako nešto (sa aspekta njegovog pretpostavljenog znanja, jer Ali Binak kao lirski subjekat i u njegovoj akterijalnoj ulozi modelovan kao svojevrsni mitski 'Orfej/Antej' putem folklornog, edenskog koda i ruralnog hronotopa, koji odeređuje koordinate njegovog 'života'). Uistinu, sva tekstualnost Pjesama... je prožeta ovim dijaloškim prostorom, kako na nivou figura (biblijski polisindet...), stila (invokacija /koja se transformiše u ljudsko zazivanje ljudskosti/, Psalmi...) sve do figura kanonskih tekstova srpske i crnogorske kulture (n.pr. analogon trostruke negacije iz slavnog epskog teksta “Hasanaginica”...), i gorenavedeni citat iz takoreći sakralnog teksta u crnogorskoj i srpskoj semiosferi, koji je skoro dva veka imao i još uvek ima status centralnog teksta u sklopu te semiosfere, determinišući tako ne samo polje književnosti i istorije (kao dva “totalizujuća” diskursa, kako bi ih nazvao Greimas), ali posebno polje ideološkog i istorijskog diskursva.

            Etičku dimenziju Zogovićevog teksta čini od posebnog značaja kako sama njegova dijaloška 'priroda' na svim nivoima njegovog diskuzivnog univerzuma (što sam, nadam se, delimično demonstrirao), tako i radikalna identifikacija sa Drugim (te, kao posledica, i kulturna rekuperacija Drugog: ... da knjiga bude libër, glava da bude krye, / sloboda – da bude! – liri. (moje.podv. Pjesma deveta), ali iznad svega relacija ovog diskursa sa ukupnom diskurzivnom mrežom balkanske kulture – posebno sa političkim, istorijskim, religioznim i književnim – u kojoj se Drugi obično modeluje kao opasan, neprijatelj, kojeg treba isključiti (u najboljem slučaju) i uništiti (u mnogim drugim slučajevima). U ovom kontekstu, književnost je često igrala jednu od odlučujućih uloga. Među najemblematičnijim izuzecima je, naravno, delo  Došljaci – Pjesme Ali Binaka Radovana Zogovića, kojeg bismo bez ikakve sumnje mogli smatrati modelom balkanskog po-ETIČKOG genija. Zogovićev književni diskurs sa svojom etikom ne samo da se (sa)protiv-postavlja njegoševskoj diskurzivnoj tradiciji i njenoj veoma problematičnoj etici u odnosu na Drugog (zbog čega je gotovo trajno ostao na periferiji srpske i crnogorske semiosfere), već svojim implikaturama iz negativnog polja destrukcije i mržnje gradi semantičko polje ljubavi, agapizma, prema Drugom.

            Dakle, to je diskurs koji svojom etikom jednostavno prevazilazi diskurzivne strategije afirmacije isključenih ili pak simboličke afirmacije tlačenih.