Nasilan raspad Jugoslavije i drugi s tim blisko povezani društveno-ekonomski procesi proizašli iz pada komunizma u jugoistočnoj Evropi proizveli su razorne i dugotrajne političke, ekonomske i socijalne posledice u regionu. Pored toga što su oslobodile mračne sile nacionalizma i etničke politike, ovi događaji izazvali su i niz posebnih ali isto tako i međusobno povezanih procesa raspada, usitnjavanja, odvajanja, diferencijacije, nacionalizacije i izolacije u sferi politike, kulture, ekonomije i nauke. Ovi procesi jednako su zahvatili mnoge među-republičke/provincijske i multi-etničke/nacionalne akademske institucije, istraživačke centre, profesionalne mreže i druge oblike stručne saradnje u Jugoslaviji i širem regionu.

Dok su mnoge institucije i saradničke mreže i inicijative potpuno prestale da postoje, preostale su pokušavale da se izbore sa komadanjem države, ratom i višestrukim tranzicijama, koji su imali višestruko negativan učinak na njih. Najpre, većina prethodno uspostavljenih institucija i mreža bile su znatno oštećene u pogledu infrastrukture, organizacije i budžeta, što je u krajnjoj liniji dovelo do ozbiljnog srozavanja njihovih istraživačkih mogućnosti i kvaliteta. Dalje, sve važnije akademske/naučne institucije u regionu izuzetno su pogođene procesom “odliva mozgova” koji se i dalje odvija i koji je ozbiljno umanjio njihov ljudski kapital. Najbolji uvid u ogromne dimenzije ove “intelektualne/naučne hemoragije” dobija se kada uzmemo u obzir prisustvo istraživača, predavača i drugih profila iz regiona zaposlenih na kvalitetnim pozicijama širom sveta. Treće, i najvažnije, kvalitet obrazovanja i istraživanja u regionu ubrzano i drastično je opao od 1990. godine do danas. To je direktna posledica dvaju prethodno skiciranih niza činilaca, kao i posledica rastuće politizacije, uništenja meritokratije i privatizacije/komodifikacije visokog (kao, u manjoj meri, i osnovnog i srednjeg) obrazovanja.

Bavljenje ovim problemima je garagantuovski zadatak. Dok je “vaskrsnuće” prethodnih institucija neizvodljivo iz različitih razloga, uspostavljanje novih oblika umrežavanja i saradnje među naučnicima iz regiona predstavlja važan i aktuelan akademski imperativ. Ova vrsta saradnje može se ispoljiti na više načina, počevši od zajedničkih diplomskih programa, do regionalnih cenatara/institucija, regionalnog/ih centra/ara izuzetnosti, do labavije povezanih i/ili kraćih mreža saradnje, inicijativa i konzorcijuma uspostavljenih na pojedinim projektima. Postoji mnoštvo razloga koji ove stare/nove oblike saradnje čine ključnima za budućnost istraživanja i akademije u regionu. Za početak, tesna regionalna saradnja ojačala bi kapacitet regiona da se uključi u istraživanje na međunarodno priznatom nivou. Ovo bi takođe olakšalo saradnju sa vodećim međunarodnim istraživačkim institucijama i mrežama. Aktivniji angažman na planu regionalne i međunarodne naučne saradnje ne sprečava angažovanje u državnim/nacionalnim istraživačkim aktivnostima i saradnjama već, radije, predstavlja njegovu dopunu.

Drugo, ovi novi oblici saradnje i umerežavanja obezbediće važan prostor i podsticaj za brojnu armiju koju će činiti nova generacija izvrsnih i međunarodno priznatih naučnih radnika, da se aktivnije angažuju u istraživačkim aktivnostima i akademskom životu njihove zemlje/regiona. Ovo bi neumitno podiglo kvalitet istraživačkih i akademskih rezultata proizvedenih u regionu i pomoglo (re)pozicioniranju regiona Jugoistočne Evrope na savremenoj evropskoj/međunarodnoj naučnoj mapi. Na isti način, ovo bi olakšalo širi pristup, saradnju i učešće regionalnih institucija/mreža u pogledu internacionalizacije naučnog i akademskog rada.

Treće, šira saradnja, partnerstvo i timski rad često su preduslovi za učešće kod mnogih fondova, uključujući tu i one iz Evropske unije. Bezbrojni EU i međunarodni fondovi za istraživanja sve više oblikuju svoje grantove na način koji zahteva regionalno i međunarodno umrežavanje, zajedničke poduhvate, partnerstva i povlačenje sredstava. Najveći deo fondova je izrazito konkurentan, i najveća prilika za istraživače i istraživačke institucije iz regiona da uspeju u njihovom privlačenju jeste kroz izgradnju timova, mreža i partnerstava.

Četvrto, većina država u regionu, posebno post-Jugoslovenske zemlje, ima mnogo toga zajedničkog kada je reč o novijoj istoriji i trenutnim društvenim teškoćama kakve su poratni izazovi, društveno-ekonomske promene, strukturalni problem vezani za nezaposlenost, korupciju, kao i migracije i izbeglice, da navedemo samo neke od njih. Ti procesi najvećim delom imaju zajedničko ishodište i uprkos decenijama fragmetacije, upadljive su sličnosti među njima u čitavom regionu. Stoga, umesto tvrdoglavog držanja za metodološki nacionalizam (ograničenje istraživanja na sadašnje političke granice), prekogranični regionalni naučni pristup je neophodan kako bi se uzele u obzir ove poteškoće i izazovi sa kojima se region suočava.

Peto, i veoma bitno, bliža saradnja među istraživačkim mrežama u regionu podstaći će i šire javno angažovanje i kritičko mišljenje u regionu. Ovo je ključno, ne samo u smislu obezbeđivanja aktivnije uloge istraživača u javnoj sferi već, pre svega, u tome da oni pomognu da se prevaziđu preovlađujući jednostrani, etnocentrični i ekskluzionistički narativi koje perpetuiraju jednako političari i mejnstrim (digitalni) mediji. Od presudne je važnosti da se istraživači u regionu uhvate u koštac sa onim što je Jirgen Habermas nazvao “racionalno-kritička javna debata”. Prema Habermasu, samo postojanje javne sfere zavisi od njene mogućnosti da promoviše građansko angažovanje u komunikativnom procesu formiranja stavova i volje. Angažman u racionalno-kritičkoj javnoj debati je, da ga parafraziram, ključan kako zbog svog emancipatorskog potencijala i osnažujuće prirode komunikativnih praksi, tako i zbog svoje uloge u suprotstavljanju državnoj kontroli i autoritetu.

Znanje po svojoj suštini ne poznaje granice. Od ključne je važnosti da i njegova proizvodnja kroz istraživanje takođe bude međunarodna i bez granica. Stoga, bliska naučna saradnja i zajednički rad u našem regionu danas ostaje jednako važan akademski i intelektualni imperativ i neophodnost. To se takođe veoma dobro slaže sa savremenim duhom i praksom međunarodne saradnje i koordinacije. Štaviše, to je ne samo jedna od alternativa sadašnjem stanju stvari u pogledu istraživanja, već i jedino sredstvo da se kvalitet naučnih istraživanja podigne i da ona postanu integralan deo šire evropske i međunarodne istraživačke zajednice. Više od dvadeset godina političkog, društvenog i kutlturnog odvajanja i izolacije, kao i prevlast metodološkog nacionalizma u istraživanjima proizvedenim u regionu, učinili su dobar deo akademskog života opskurnim i marginalnim. Vreme je da nova generacija akademaca i istraživača u regionu i iz regiona preuzme odgovornost i izbori se za vraćanje ovog prostora na evropsku istraživačku mapu kroz aktivno angažovanje na planu naučne saradnje.

Autor je istraživač na katedri za sociologiju na Univerzitetu u Edinburgu, Škotska, Velika Britanija