Istraživanje* albanskog u Beogradu zajednički sprovode istraživači Balkanološkog instituta SANU i doktoranti s Katedre za albanski jezik, književnost, kulturu Filološkog fakulteta u Beogradu. To je deo šireg projekta koji proučava prakse višejezičnosti u Beogradu i koji, pored albanskog, uklјučuje mađarski i rumunski. Cilј istraživanja je, stoga, višestruk: pored utvrđivanja statusa albanskog, želimo da započnemo dijalog o Beogradu kao višejezičnom i višeetničkom gradu, u kome su u javnim prostorima manjinski jezici još uvek nevidlјivi. Slučaj albanskog je društveno osetlјiv, jer na njegov status i upotrebu izrazito utiče srpsko-albanski sukob na Kosovu.

Zvanična statistika Republike Srbije, posebno popisi stanovništva, glavni su izvori za procenu broja govornika. Međutim, popisi su, kako ističe Fuko, važno sredstvo tehnologije moći, koje ne služi samo da zabeleži neko stanje, nego doprinosi kreiranju identiteta; na osnovu njih državna elita konstruiše znanje o nekom stanovništvu i vrši administrativnu kontrolu (Foucault 1994). Rezultati popisa su posebno nepouzdani u zonama koje su u znaku etno-političkih sukoba i kriza, što je svakako slučaj sa Srbijom i njenom albanskom manjinom.

Dve, odnosno tri etnolingvističke zajednice u Srbiji koriste albanski kao prvi unutargrupni jezik: etnički Albanci, Egipćani i/ili Aškalije. Naime, Aškalije i Egipćani su govornici albanskog koje pripadnici drugih etničkih grupa smatraju Romima, dok oni sebe vide kao posebne zajednice (Courthiade 2002, 2003, Marushiakova 2001). Najveća koncentracija govornika albanskog, ukoliko izuzmemo Kosovo, jeste na jugu Srbije, u opštinama Preševo, Bujanovac, Medveđa, koje se graniče s Kosovom; broj pripadnika albanske nacionalnosti u 1991. godini zasniva se na proceni, i to samo u opštinama Preševo i Bujanovac. Veći broj govornika albanskog od pripadnika albanske nacionalnosti u popisima objašnjava se Egipćanima i Aškalijama. Ta razlika je posebno primetna u Beogradu, gde govornika albanskog ima dva puta više nego etničkih Albanaca (Popis 2011: 16, 21; Đurić et al. 2014: 98, 151).

Tabela 1 – Albanska nacionalnost i albanski kao maternji jezik u Srbiji i Beogradu, prema popisima stanovništva

U popise Republike Srbije, u periodu 1948–1981, bilo je uklјučeno Kosovo. Budući da je albansko stanovništvo u Srbiji većinski bojkotovalo popise 1991. i 2011. godine, postoje velike varijacije između 1981. i 1991, te između 2002. i 2011. Broj Albanaca u Beogradu značajno se povećava u periodu 1960–1980, i to zahvalјujući povolјnoj političkoj klimi i industrijskom razvoju SFRJ. U periodu 1990–2011. značajno opada, zbog političke krize posebno na Kosovu i drastično pogoršanih srpsko-albanskih odnosa. Možemo pretpostaviti da je broj popisanih u 2002. i 2011. značajno manji zahvalјjujući etničkoj mimikriji; naime, etnički Albanci se u Srbiji vrlo često izjašnjavaju kao Goranci.

Albanske ustanove se nalaze na jugu Srbije, gde živi najveći broj etničkih Albanaca. Prema Popisu 2002. godine, u ove tri opštine popisano je 57.737 govornika albanskog; apsolutnu većinu čine u Preševu (97%) i Bujanovcu (62%), a u Medveđi trećinu (28.67%). Iako etnički mešovite, opštine Bujanovac i Preševo odlikuju monoetničke škole u kojima vlada etnička segregacija – srpske škole pohađaju Srbi i Romi, a albanske Albanci; tu ne spadaju jedino sela Relјan i Birča, u čijim školama se nastava odvija i na albanskom i na srpskom. U opštini Medveđa nastava se odvija i na srpskom i na albanskom u okviru istih škola (Nenadić 2010: 34).

Glavno političko telo, Albanski nacionalni manjinski savet osnovan je 3. juna 2010. godine. Savet ima 29 članova i 6 komisija. Albanci na jugu Srbije su organizovani u brojne političke stranke, od kojih ćemo pobrojati samo najznačajnije: Partija za demokratsko delovanje (PDD), Demokratska partija Albanaca (DPA), Pokret za demokratski progres (PDP), Demokratska unija doline (DUD) i druge.¹

Medijsku situaciju Albanski nacionalni savet ocenjuje kao načelno dobru, budući da brojni mediji emituju na albanskom jeziku: Radio televizija Preševo, Radio televizija Bujanovac, Radio Preševo, Radio Bujanovac, zatim privatna televizija Aldi iz Preševa i privatna televizija Apektri iz Bujanovca, koje obe emituju na albanskom jeziku (National Council 2013: 5). Jedine novine na albanskom jeziku su nedelјnik Nacionali, ali su u veoma teškoj finansijskoj situaciji i na ivici opstanka (isto).

Službena upotreba albanskog jezika je, prema izveštaju Albanskog nacionalnog saveta, na nezadovolјavajućem nivou, tj. nije su skladu s vrlo naprednim zakonima o zaštiti manjina i manjinskih jezika koje je Srbija usvojila. Ipak, treba naglasti da je nesklad između napredne zakonske uredbe i sprovođenja zakona odlika svih država srednje i jugoistočne Evrope. Predstavnici Albanskog nacionalnog veća zameraju državnoj upravi sledeće: do današnjeg dana najvažniji republički zakoni nisu prevedeni na albanski; izvodi iz matične knjige rođenih uglavnom su na srpskom; znakovi državnih ustanova u Preševu, Bujanovcu i Medveđi napisani su samo na srpskom i ćirilici, itd. (National Council 2013: 6–13).

Upitnik koji smo koristili modelovan je prema sociolingvističkim upitnicima i podelјen na tri dela: (1) domeni upotrebe jezika; (2) komunikacija; (3) stavovi o jeziku; upitnik ima 60 pitanja, na koja se odgovara zaokruživanjem jednog od ponuđenih odgovora, a dozvolјeni i poželјni su bili slobodni komentari. Ispitanici su mogli da biraju između upitnika na albanskom i srpskom. Učešće u istraživanju je dobrovolјno i anonimno. Pored toga, koristili smo i metodu učesničkog posmatranja kako bismo dopunile svoje podatke.

Upitnik je delјen govornicima albanskog koji su mahom etnički Albanci ili studenti albanskog; još uvek istraživanjem nisu obuhvaćeni Egipćani i Aškalije. U istraživanju su najviše učestvovali studenti i bivši studenti Katedre za albanski jezik Univerziteta u Beogradu; oni su upitnike odneli svojim prijatelјima i rođacima. Do danas je popunjeno 50 upitnika: 35 upitnika na srpskom, a 15 na albanskom. Među ispitanicima se razlikuju dve osnovne uzrasne kategorije: mlađi od 30 i stariji od 50 godina, pri čemu preovlađuje prva kategorija. Nadalјe, ispitanici nisu ujednačeni prema polu, budući da je ukupno 68% ženskog i 31% muškog pola; prema obrazovanju, podjednak broj ispitanika ima samo osnovno obrazovanje (4%) ili višu školu (4%), dok su srednje odnosno visoko obrazovanje zastuplјeni sa 27% i 51%, a 14% ispitanika nije odgovorilo na ovo pitanje. U pogledu religije najveći broj je muslimanske veroispovesti 39%, dok 36% čine pravoslavci, 6% katolici, a po 2% ateisti i ispitanici koji su se odlučili za opciju „drugo“, ukupno 15% ispitanika nije odgovorilo na ovo pitanje. Najveći broj ispitanika je odrastao u Beogradu – 40%, dok je 36% ispitanika odraslo u drugim gradovima Srbije i na jugu Srbije, 3% na Kosovu, 1% u Makedoniji, 1% u Crnoj Gori, a 4% izabralo je opciju „ostalo“. Nešto više od 27% ispitanika završilo je osnovnu školu na albanskom, dok je 12% završilo i srednju školu na albanskom, a čak 39% fakultet na albanskom.

Na osnovu, za sada preliminarnog, uzorka, došlo se do veoma zanimlјivih podataka: između ostalog, apsolutna većina ispitanika navela je upravo Katedru za albanski jezik, književnost, kulturu Filološkog fakulteta u Beogradu kao jedino mesto, pored beogradske džamije, na kojem se albanski upotreblјava u javnom prostoru, i kao jedino mesto okuplјanja govornika albanskog jezika u javnosti. I ne samo to: ispitanici navode da isklјučivo na Katedri mogu doći do bilo kakve literature na albanskom jeziku ili susresti se s lјudima zajedničkih interesovanja. Ovakvi rezultati govore upravo u prilog tome da je Katedra tokom poslednje dve decenije (p)ostala jedino mesto okuplјanja Albanaca, albanologa i albanofila u Beogradu. Da bismo razumeli šta nam ovaj podatak zapravo govori, potrebno je da se za kratko osvrnemo na razvoj albanologije u Srbiji i da opišemo strukturu studija na Katedri.

Jedan od prvih srpskih albanologa bio je Vuk Stefanović Karadžić, koji je sakupio i objavio dvanaest deseteračkih pesama nevešto transkribovanih ćirilicom, a u svoja izdanja Rječnika uvrstio je termine Arbanasi, arbanaški, Arnautluk i sl, kao i objašnjenja leksema gegijski i toskijski. Inicijativu da se počne s proučavanjem „etnografije, jezika i dijalekata Arbanasa i balkanskih Turaka“ pokrenuo je Jovan Cvijić 1907. godine, koji se kao rektor Beogradskog univerziteta zalagao i za to da „naši lingvisti sačine gramatiku i sakupe narodne umotvorine Arbanasa“.² Henrik Barić je u periodu 1923–1926. izdavao naučni časopis Arhiv za arbanašku starinu, a 1925. osnovao Seminar za arbanašku filologiju pri Filozofskom fakultetu, na kome je bio prvi upravnik. Katedra za albanski jezik i književnost od 1960. godine svoj rad nastavlјa na Filološkom fakultetu Univerziteta u Beogradu, najpre kao Odsek za albanski jezik i književnost, a danas kao Katedra za albanski jezik, književnost, kulturu.

Studije na Katedri za albanski jezik, književnost i kulturu godišnje otpočne 10 studenata. Želeli bismo da ukratko ocrtamo nastavni plan i program:

– Uvod u albanologiju (2 semestra) – upoznavanje s albanskom kulturom;

– Balkanologija 1 i 2 – proučava uzajamne kulturne i jezičke albansko-srpske veze;

– Albanski jezik (8 semestara) i Albanska književnost (6 semestara) – usvajanje jezika i

književnosti odvija se u okviru predmeta;

– Savremeni albanski jezik (8 semestara) – razvija komunikativne kompetencije;

– Prevođenje – albanistika – veštine pisanog i usmenog prevođenja;

– Istorija albanskog jezika s dijalektologijom (dva jednosemestralna kursa) – sticanje znanja od značaja za svakodnevnu komunikaciju, imajući u vidu činjenicu da se albanski jezik deli na dva dijalekta, gegijski i toskijski, formalno-strukturalno i semantički različita;

– Metodika nastave albanskog jezika (2 semestra) – osposoblјavanje studenata da povezuju teorijska znanja s nastavnom praksom.³

Na osnovu međudržavnog sporazuma između Srbije i Albanije, omogućena je razmena stručnog visokoškolskog kadra. Nakon 2007, angažovani su gostujući profesori iz Albanije da bi popunili nedostatak nastavnika na Katedri.

U ovom članku želele smo da ukažemo na značaj Katedre za albanski jezik, književnost i kulturu, i njen udeo u razvoju albanologije i obrazovanju stručnjaka iz ove oblasti. Od devedesetih godina prošlog veka, kada dolazi do naglog sunovrata srpsko-albanskih političkih odnosa, Katedra osim obrazovne preuzima i još jednu društvenu ulogu; naime, ona ostaje jedino mesto okuplјanja lјudi koji su vezani za albansku kulturu. Koliko su se stvari promenile od Karadžićevih dana i koliko mi sami danas znamo o ovim pojmovima govori činjenica da se broj albanologa u Srbiji može nabrojati na prste jedne ruke, kao i da se može pronaći tek poneki pripadnik starije generacije kome besa nije samo apstraktan pojam, a Skenderbeg nije samo albanski heroj, već i ime kvalitetnog konjaka. Iako su srpsko-albanski odnosi često prolazili krize, uvek je ostajala jedna konstanta – ne(po)zna(va)nje, ukoliko izuzmemo Kosovo i Metohiju, gde su tradicionalno oba naroda živela relativno upoznata s onim drugim.

I sada, na kraju, vraćamo se opet na naše istraživanje. Na pitanje iz upitnika „Da li se desilo da vas je neko ukorio ili opomenuo ili vam je pretio dok ste govorili albanski?“, 16% ispitanika je odgovorilo potvrdno. Iako procenat nije prevelik, značajno je veći od podataka za druge jezike, mađarski i rumunski na primer; samo je jedan ispitanik tvrdio da je imao neprijatnosti zbog upotrebe mađarskog u javnom prostoru. Na pitanje „Da li sukob na Kosovu utiče na pogoršanje vašeg položaja ili otežava upotrebu albanskog u Beogradu?“, 63% je odgovorilo „izuzetno“ i „donekle“. Izuzetno visok procenat ispitanika ističe da u Beogradu i Srbiji ima sasvim nedovolјno ili nema uopšte sadržaja na albanskom i o albanskoj kulturi – preko 80%. Preko polovine ispitanika smatra da im znanje albanskog u Beogradu nije korisno, dok je taj postotak obrnut za jug Srbije.

Svi navedeni podaci pokazuju da albanski ima poseban status u Srbiji, a taj status je izuzetno negativan i nepovolјan po albanski. Iz terenskih istraživanja Aškalija, može se čuti da su oni i unutar romske populacije i unutar srpske većine stigmatizovani zbog upotrebe albanskog jezika. Albanski jezik se često doživlјava kao jezik „neprijatelјskog Drugog“. Mi smatramo da je status albanskog u Srbiji u direktnoj vezi s medijskom i političkom (re)prezentacijom sukoba na Kosovu, pri čemu se Albanci reprezentuju skoro isklјučivo u negativnom kontekstu koji se interpretira kao neprijatelјski za Srbe i Srbiju. Izostanak pozitivnih sadržaja koji su vezani za albansku kulturu i Albance, govori u prilog tome da su srpsko-albanski odnosi krajnje instrumentalizovani radi političke borbe za Kosovo. Naša pretpostavka je da bi albanski imao sličan status u Srbiji kao bilo koji drugi balkanski jezik kada ne bi postojao sukob na Kosovu. Novija pojava srpsko-albanskih brakova širom Srbije, prvi je primer pozitivne medijske reprezentacije Albanaca u srpskim medijima u novije vreme. Budući da se radi o snajama iz Albanije, izostaje direktna veza s Kosovom i diskurs o Albancima se ne samo normalizuje, nego ima i vrlo pozitivne predznake.

Na kraju, osnivanje Društva albansko-srpskog prijatelјstva te Centra za albansku kulturu, omogućilo bi diferenciranje ustanova koje promovišu albansku kulturu. Sve te ustanove, uklјučujući i Katedru, trebalo bi da doprinesu međusobnom upoznavanju nosilaca srpske i albanske kulture i složenijem pristupu srpsko-albanskim odnosima od onoga koji nudi politička borba za Kosovo.

Literatura

Courthiade M. 2002. Vous avez dit Ashkali? J’avais compris Egyptien. Bulletin de l’INALCO, Paris.

Courthiade M., 2003. Quelques Proverbes Des Ashkalo-Egyptiens De Prishtrina- recueillis en 1980 par Lumia Osmani Kuc et suivis de quelques poèmes recents d’auteurs divers, INALCO, Paris.

Đurić, V., Tanasković, D., Vukmirović, D. 2014. Etnokonfesionalni i jezički mozaik Srbije. Beograd: Republički zavod za statistiku.

Foucault, M. 1994. Znanje i moć. Zagreb: Globus.

Gal, S. 1979. Language Shift : Social Determinants of Linguistic Change in Bilingual Austria. Academic Press INC.

Marushiakova E. et al. 2001. Identity formation among the minorities in the Balkans: The case of Roma, Egyptians and Ashkali in Kosovo. Sofia: Minority Studies Society Studii Romani.

National Council 2013. Report of the National Council of Albanian National Minority in Monitoring of the Implementation of European Charter for Regional or Minority Languages. Bujanovac: National Council of Albanian National Minority in the Republic of Serbia. Dostupno na: http://www.knsh.org/Portals/0/Plani

/Report%20of%20the%20National%20Council%20of%20Albanian%20National%20Minority%20in%20Monitoring%20of%20the%20Implementation%20of%20European%20Charter%20for%20Regional%20or%20Minority%20Languages.pdf

Nenadić, D. 2010. Description and Brief History of Preševo, Bujanovac and Medveđa. In Higher Education Development in Preševo and Bujanovac. Feasability Study on the Opportunities for Higher Education Development in South Serbia. Centre for Non-Violent Resistance and Centre for Education Policies, Belgrade, 2010.