Osnivanjem Kralјevine Srba, Hrvata i Slovenaca 1918. godine jedinstvene državne granice obuhvatile su više školskih sistema nejednakih karakteristika. I područje udžbeničke literature delilo je sudbinu opšte neuređenosti obrazovne politike nove države. Postupak odobravanja udžbenika i recenziranje nisu bili transparentni, a na tržištu je zavladalo šarenilo udžbeničke literature, te je teško utvrditi koji su udžbenici zaista i upotreblјavani u nastavi. Rekonstrukciju znanja koja su učenici sticali dodatno otežava činjenica da su u školama korišćene različite kombinacije udžbenika. Ipak, neki udžbenici doživeli su više izdanja, te možemo smatrati da su korišćeni kontinuirano barem nekoliko godina i da ih je u rukama imao veći broj učenika.

U udžbenicima istorije i zemlјopisa učenici su informisani da su Arbanasi potomci neromanizovanih Ilira koji su se povukli u planine usled slovenskog osvajanja Balkanskog poluostrva i da od 1912. godine oni imaju svoju državu koja zauzima područje reka Drim i Crni Drim. U srenjoškolskom udžbeniku za zemlјopis autora Tihomira Radojevića, navodi se da su Arbanasi „najneobrazovaniji narod na Balkanskom poluostrvu, i u čitavoj Evropi”, „neobično hrabri, ali vrlo surovi” i poznati kao „stočari, pečalbari i plјačkaši”.

U čitanci za četvrti razred osnovne škole autora Miloša Matovića (1938.) nalaze se dva teksta koji ilustruju složenost srpsko-albanskih odnosa. U prvom tekstu koji je informativnog karaktera, predstavlјene su granice Kralјevine Jugoslavije. U drugom tekstu, literarnog karaktera, data je ilustracija srpsko-albanskih odnosa.

U prvom tekstu učenici su, čitajući o granicama Kralјevine, informisani da su mnoga plemena severne Arbanije u područjima oko Skadra, Prizrena, Đakovice, oko Crnog Drima do Ohridskog jezera, mešovita – srpsko-arbanaška. „Otuda su se u mnogim tamošnjim porodicama održali srpski običaji: slava i pobratimstvo” (Matović 1938: 230). Navedeni podatak svedoči o mogućem suživotu Srba i Arbanasa, ali se ta tema ne razrađuje. Drugi tekst – priča pod naslovom Četnik Lazar i njegova majka baca negativno svetlo na ovu pozitivnu mogućnost. U uvodu priče objašnjen je albanski običaj „besa”, a u nastavku situacija kršenja „bese” zarad izdaje Srba od strane Arbanasa. Poruka koja proizilazi jeste da je neprijatelјstvo Arbanasa prema Srbima iznad ovog za njih gotovo svetog običaja, a Arbanasi su prikazani kao karakterno slabi i prevrtlјivi.

Iste godine, 1938, kada je objavlјena čitanka u kojoj se nalazi prethodno prikazana priča, štampano je dvanaesto izdanje čitanke Milorada Vujanca za isti razred. U toj čitanci nalazi se priča Marka Milјanova pod naslovom Arnautkinja. U izrazito pozitivnom svetlu ova priča predstavlјa odnos prema hrabrosti, junaštvu i patriotizmu majke u jednom arnautskom plemenu. Ova priča jedan je od retkih otvorenih prozora u život albanskog stanovništva pod turskom vlašću, na stranicama srpskih udžbenika.

U okviru lekcije o Prvom balkanskom ratu koja se nalazi u udžbenicima za istoriju učenici su informisani da je rat vođen za definitivno oslobođenje balkanskih naroda od turske vlasti, da je oslobođena teritorija Stare Srbije –„osvećeno Kosovo”, da je srpska vojska izašla na Jadransko more oslobodivši deo albanske teritorije od turske vlasti, te da je rat okončan u Londonu kada je Srbija bila primorana da odstupi sa albanske teritorije i da je proglašena nezavisna država Albanija.

Objašnjavajući neposredni povod rata, autori udžbenika ukazuju na zločine koje su Arbanasi činili nad srpskim stanovništvom u Staroj Srbiji. Uz austrougarsku pomoć Arnauti su podigli ustanak protiv turske vlasti koji je rezultirao „velikim pravima”. Objašnjavajući događaje i odluke država terminologijom koja opisuje postupke pojedinca – (kaže se na primer: Austro-Ugarska „nije bila iskrena“) autori pokušavaju da međunarodne odnose približe desetogodišnjem čitaocu. Takvim pristupom međutim, suviše je uprošćena složenost ovih odnosa, a priprema se pogodno tlo za razvoj stereotipa o drugim narodima, i o ratu kao prirodnoj posledici međunarodnog neslaganja.

Tok Prvog balkanskog rata objašnjen je slično u većini udžbenika za osnovne i srednje škole – sa malo podataka i mnoštvom fraza kojima se glorifikuju uspesi srpske vojske. Tipičan primer nalazi se u udžbeniku istorije za srednju školu autora Stanoja Stanojevića (1934). Srpska vojska je „pokazala prava čuda od hrabrosti, izdržlјivosti i junaštva“. Jedno „odelјenje srpske vojske prodrlo je u borbi s Arnautima, na Jadransko more i zauzelo Leš i Drač. U isto doba su Crnogorci prodrli do Skadra i opseli ga”. Kako i zašto je srpska vojska krenula u pravcu Jadranskog mora, učenicima se ne objašnjava.

Zanimlјiv momenat iz istorije ovog rata nalazi se u udžbeniku za osnovnu školu autora Miloša Matovića. „Osvećenje Kosova” – tumačeno kao jedan od najvrednijih momenata za srpsku naciju, u udžbeniku je prezentovano i značenje koje je taj čin mogao imati za Albance na Kosovu. Kada je srpska vojska ušla u Prizren, „Kralј Petar je prvo otišao u crkvu Sv. Spasa iz Dušanovog doba da zahvali na pobedi”. Sutradan, Kralј je prisustvovao službi u katoličko-arnautskoj crkvi. „Time je želeo da uveri Arnaute da njegova vojska nije došla da druge narode porobi, nego da uvede slobodu, pravdu i red”.

S obzirom na šarenilo u udžbeničkoj literaturi, predstava koju su učenici mogli da steknu o Albancima kretala se od izrazito negativne, preko neodređene, do potpunog odsustva informacija o ovoj tematici. Negativna predstava o Albancima gradi se na interpretacijama uticaja koje velike sile, negativci, imaju na njih. Albanci su povodlјivi, moguće ih je nagovoriti na svirepe postupke, pa i na kršenje sopstvene tradicije kao što je besa. Ipak, u ovom periodu javlјaju se i retke naznake o suživotu u Staroj Srbiji. Kao i u prethodnom periodu, predstava o Albancima i o srpsko-albanskim odnosima je stereotipna i negativna.

Zaokret u državnoj politici Jugoslavije od nacionalnog ka socijalističkom diskursu nakon Drugog svetskog rata, dovodi do zaokreta i u tumačenju prethodno prikazane tematike.

Foto u broju: Volos, Grčka

„Sin orlove zemlјe” naslov je priče Branka Ćopića koja se nalazila u Čitanci za četvrti razred osnovne škole štampane 1946. godine. Kroz priču o junaštvu malog Albanca,  Ahmeta, Ćopić predstavlјa legendu o poreklu Albanaca i o njihovom drugom nazivu – Šiptar, o značenju Skender-bega, o značenju karakternih osobina hrabrosti, patriotizma i prijatelјstva. Primer svesnog Ahmetovog samo-žrtvovanja za domovinu sličan je primerima dece heroja iz Drugog svetskog rata u Jugoslaviji. Izrazito pozitivna predstava o albanskom narodu data u Ćopićevoj priči nije usamlјen primer u sadržajima posleratnih udžbenika. Kratko razdoblјe jugoslovensko-albanskog prijatelјstva na političkom planu odrazilo se i na sadržaje udžbenika.

Učenicima osnovne škole na stranicama čitanki i zemlјopisa predstavlјani su primeri bratstva i jedinstva Srba, Crnogoraca i Šiptara na Kosovu. Zapažamo da je u tekstovima koje učenici čitaju naglašavanje nacionalne pripadnosti i veroispovesti junaka u funkciji isticanja bratske sloge tri naroda na Kosovu i Metohiji kao tekovine zajedničke borbe u Drugom svetskom ratu i prihvatanja principa nove politike. Učenicima su predstavlјena junaštva iz Drugog svetskog rata, zajednički napori na obnovi porušenog i u izgradnji zajedničke budućnosti u kojoj su prevaziđene verske i nacionalne podele.

Pozitivna slika potkreplјena je informacijama o albanskom narodu i objašnjenjima konfliktne prošlosti u srpsko-albanskim odnosima. U udžbeniku za zemlјopis u trećem razredu osnovne škole štampanom 1947. godine konfliktna prošlost izdvojena je kao posebna tema pod naslovom Kosovo i Metohija u prošlosti. „Narodi Kosova i Metohije – Šiptari, Srbi i Crnogorci – živeli su u prošlosti stalno u zavadi.“ Afirmaciji bratstva i jedinstva na Kosovu i Metohiji doprinela je, prema tumačenju autora udžbenika, zajednička borba za slobodu tokom Drugog svetskog rata, koja je i ozvaničena odlukom narodne skupštine od 9. Jula 1945. godine u Prizrenu. Konfliktna prošlost je učenicima predstavlјena u 5 rečenica, dok je borba protiv okupatora u Drugom svetskom ratu data u 9 rečenica, i ilustrovana fotografijom na kojoj je prikazan šiptarski partizanski odred u trenucima odmora.

U navedenom udžbeniku, predstavlјene su i karakteristike relјefa i političko-pravni položaj Kosova i Metohije. Autori učenika informišu da se ova pokrajina graniči sa Narodnom republikom Albanijom objašnjavajući ukratko i uopšteno karakter jugoslovensko-albanskih odnosa koji su definisani kao prijatelјski tokom Drugog svetskog rata.

Za nastavu istorije u srednjim školama priređen je 1949. godine prevod ruskog udžbenika autora Galkina. Udžbenik se bavi svetskom istorijom u okviru koje se kao jedan od značajnih događaja izdvaja i Prvi balkanski rat. Rat je sagledan iz perspektive velikih sila i protumačen kao njihov sukob iznet na plećima malih naroda na Balkanu. I ovaj autor izlaz Srbije na Jadransko more, kao i autori prethodnog perioda, tumače jedino kao okolnost koja nije odgovarala Austro-Ugarskoj, a albansku državu kao rezultat te okolnosti. U udžbeniku je dat i odgovor na pitanje zašto je Srbija prepustila osvojene teritorije Albaniji. Zato što se Rusija nije pripremila na rat „i još nije bila kadra da zaštiti Srbiju”. Prvi balkanski rat bio je uvod u Prvi svetski rat, konstatuje ovaj autor.

Sadržaji udžbenika u prvim posleratnim godinama fokusirani su na bratstvo i jedinstvo naroda i narodnosti Jugoslavije, na isticanje njihove pravne jednakosti i razvoj opšte pozitivne predstave o albanskom narodu. U tom smislu su sinhronizovani sadržaji čitanki i zemlјopisa. Odgovornost za konfliktnu prošlost u srpsko-albanskim odnosima, prema autorima udžbenika i u ovom periodu, pre svega je na velikim silama.