Prošlost večno traje
Nenad Veličković: Vremenska petlja
(Omnibus, Sarajevo, 2011)
Vremenska petlja Nenada Veličkovića neka je vrsta postmoderne didaktičke lakrdije ostvarena u preseku omladinskog i parodijskog romana. Nenad Veličković jedan je od retkih autora koji zna za koga piše. Recimo, roman Sto zmajeva (Stubovi kulture, 2007) pisan je za tinejdžersku publiku, knjiga eseja Dijagnoza-patriotizam (Fabrika knjiga, 2010) za nastavnike maternjeg jezika i kniževnosti, dok bi Vremenska petlja, pačvork s tezom, bila namenjena studentima. U Veličkovićevom književnom tekstu vidljiva su preplitanja svega čime se bavi i svega o čemu je već pisao: istraživanje čitanki meša se sa kolumnističkom publicistikom, motivi života u opsednutom gradu izloženog nemilosti topovskih granata iz Konačara i Đavola u Sarajevu sa jeretičkim porivom izvrtanja na naličje književnog kanona i nacionalnih mitova.
ISTINA S NALIČJA
Vremenska petlja je tip romana koji uzima hleb kritičarima i obesmišljava njihov posao, jer sasvim lepo objašnjava čime se bavi i čemu služi: ova knjiga je „vodič za studente kroz istoriju BiH“. Definicija je (auto)ironična, pojednostavljuje strukturu knjige, ali dobro opisuje njena tematska interesovanja. Troje mlađahnih likova, Suni (Sunija), Dali (Dalibor) i Buba, lutajući lavirintima piramide u Visokom, upadaju u različite epohe bosanske povesti i sreću različite istorijske ličnosti, od vladara i ratnika (ban Kulin, kralj Tvrtko, princ Eugen Savojski, Husein kapetan Gradaščević, poznatiji kao Zmaj od Bosne, Tito za vreme „neprijateljskih ofanziva“ na Neretvi i u Drvaru...), preko pisaca i prosvetitelja (Aleksa Šantić, Mula Mustafa Bašeskija, fra Grga Martić...), udarnika i revolucionara (Alija Sirotanović, Gavrilo Princip), do onih običnih i anonimnih. U korpus „aistorijskih“ spada i deda jednog od likova, koga gosti iz budućnosti zaskaču u dva perioda njegovog života: kao brigadira poratne radne akcije izgradnje pruge na deonici Brčko – Banovići i za vreme održavanja zimske Olimpijade u Sarajevu 1984. Sasvim kao u filmskim tinejdž komedijama, poput francuskih Posetilaca ili holivudskog hita Povratak u budućnost.
Troje Veličkovićevih junaka se stalno pita o statusu i žanru scena čiji su deo, nije li reč o skrivenoj kameri, rialiti šou, survajveru ili nečem sličnom. To je očekivani žanrovski instrumentarij fantasy pripovesti koji uz sučeljavanje savremenog i nekadašnjeg iskustva i navika, nosi i dvosekli satirički potencijal. Autor nije paseista, da žali za „pustim turskim“ (bogumilskim, bošnjanskim, austrougarskim, rojalističkim ili bratstvo-jedinstvenim vremenima), kad je sve bilo bolje, lakše, čestitije ili slobodnije (kako za koga i kako koji period). Ipak, njegove simpatije skoro da su na strani bana Kulina koji deklamuje kao u istorijskoj drami: „Mi nismo oni koji od crkve ne vide boga. Mi smo oni koji se mole iz ljubavi, a ne iz straha. Nama ne treba uniforma da bismo vjerovali“, ili Alije Sirotanovića koji promoviše vrline radnog pregalaštva i drugarstva: „Ti imaš mozak da ga čuvaš, a ja srce da ga trošim. Vidjećemo čega će kome na kraju više ostati“.
Ipak, većinom Veličković osporava delovanje nacionalnih ikona u istoriji, kao i to što se idealizuju i slave i tamo gde bi trebalo da su predmet proučavanja i kritike. Pomenuta scena sa banom Kulinom tek je uvertira u drugu koja prikazuje čin njegove abjuracije, kada se pod prisilom Vatikana odriče od bogumilske jeresi. I period srednjovekovne samostalnosti Bosne naslikan je kao suprotnost romantičarskoj viziji sjajnih dvoraca, parade vitezova i visoke kulture – bosanska prestonica smrdi po domaćim životinjama, puk je vašljiv i neopran. Ova scena sadrži grubu parodiju danas aktuelnih predstava o samarićanskom mentalitetu Dobrih Bošnjana, sirotih ali nesposobnih za išta drugo sem da ugode i pomognu i potpunom neznancu.
AJPED TEKSTUALNOST
U svojoj recenziji objavljenoj na klapni knjige, Dubravka Ugrešić smatra da bi internetsko čitanje, Ipad, multimedijalna scenska izvedba bili primereniji medij od knjige za sadržaj koji nudi tekst Vremenske petlje. Ajped, tač skrin koji funkcioniše kao intearktivni ekran, koji prikazuje zbivanja (fabulu) kao film, ali gledaocu u isti mah u posebnom okviru ili prozoru, čini dostupnim objašnjenja manje poznatih termina ili biografija, aluzija i drugih referenci u tekstu, u Veličkovićevom kolažnom romanu je dvostruko važan pojam. Ne samo zbog „multimedijalne“ prirode sadržaja teksta, već i kao način ulančavanja sekvenci naracije, kao i zbog toga što ajped kreira okvir cele knjige.
Nenad Veličković javiće se u tekstu lično, kao dečak sa kojim se sreće tročlana grupa putnika kroz vreme, kasnije i kao odrastao čovek, pisac, obučen u majcu sa plavo-belim prugama i crni kaput ruskog mornara. Za razliku od „klasičnog“ postmodernog teksta, koji perverzno uživa u razaranju posvećenog prostora fikcije i svih uslovnosti na kojima ona počiva, Veličković je probao nešto retro i nešto po definiciji nemoguće: da u tekstu oživi davno već sahranjenog autora i to tako što će pripovednoj konstrukciji poturiti sebe a u konstrukciju ubaciti autobiografski narativ. Svejedno, Veličković ostaje lik, lik dečaka i lik odraslog pisca, što autoru, kao u konvencionalnoj autobiografiji, pruža priliku da ispita odnos između narativnog i egzistencijalnog ja, onog nekadašnjeg, kako se seća samog sebe, i ovog sadašnjeg koji kroz tekst putuje. „Jer ako nema [veze između pisca kao dečaka i njega pedesetogodišnjaka, prim. S. Ć.], nikakve, ako ništa od ove nevinosti i bezazlenosti nije preostalo, ako je uvela bezbrižnost, ako se sparušio stid i usahla radost, njegove su knjige najobičnije brbljanje tinjajuće sujete“. Ova emfatična autorska samoferleksija žudi za kontinuitetom bezazlenosti kao izvorom i efektom pisanja, kao potvrdom da njegovo pisanje izvire iz zaigranosti mašte koja se zabavlja podučavajući.
Neprestana izmena narativnih perspektiva i tipova pripovedanja, parodija prosedea i karakterizacije likova, mešavina dijaloških partija i komentara, brehtovski songovi, angažovani i ludički, skriveni citati i neskrivene aluzije, i obratno, katalozi citata o književnim motivima meseca i kukuruza u poeziji domaćih klasika, podražavanje različitih istorijskih jezičkih standarda i govornih stilova, jezgrovite replike u polemičkim agonima koje ponekad dosegnu i nerešen „polifonijski“ rezultat, duhovitost, sve su to vrline Veličkovićevog teksta koje odnose prevagu nad shematičnom kompozicijom romana (skeč-komentar-song), proizvoljnim skokovima likova kroz povest BiH, panekad bez jasne poente ili sa čisto lakrdijskim raspletom, kao i nad samodovoljnošću pojedinih pasaža u tekstu i nedovoljnoj slivenosti autobiografskog, komičkog i didaktičkog u tekstu.
Inovativnost prozi najčešće donose parodijske prozne prakse, koje zbunjuju kritiku sviklu na traženje koherencije u tekstu. Takva je i Veličkovićeva knjiga, vrsta angažovane provokacije pisane u postmodernom registru. A ako progutamo žanrovsku uslovnost i fantastiku omladinskog romana, pruža se obilje finog eruditnog uživanja praćeno pozivom na preispitivanje kanonskih istina.