Iz Živkovićevog Srpskog sanovnika, da budemo načisto, nećete otkriti šta znači ako ste sanjali Marka Kraljevića ili vam se pričinjava crno dete. Ova knjiga, zapravo, predstavlja antropološku studiju narativnih obrazaca koji su u Srbiji kružili ratnih i kriznih devedesetih godina prošlog veka, odnosno, “priča koje Srbi pričaju o samima sebi”, kako kaže autor, parafrazirajući Kliforda Gerca. Srpski sanovnik nastao je na osnovu doktorske disertacije koju je autor pisao u Sjedinjenim Državama, a u sadašnjem obliku predstavlja u osnovi prevod knjige koju je pretprošle godine objavio ugledni severnoamerički izdavač Indijana juniversiti pres. Objaviti akademsku knjigu o Srbiji kod prestižnog američkog izdavača, u danima najžešće ekonomske i izdavačke krize, već samo po sebi predstavlja mali podvig i potvrdu autorovog naučnog i spisateljskog kvaliteta.

Ove priče o samima sebi koje Živković identifikuje čine nacionalni imaginarijum iz koga je jedan kolektiv crpeo obrasce samorazumevanja, dakle izvore identiteta u ovom periodu. Ti narativi, čiji je cilj bio da običnom čoveku pruže nekakvo objašnjenje i utehu za nedaće koje su ga pogađale tih godina, naravno, bile su brojne, ali se one ipak, smatra Živković, mogu svesti na nekoliko osnovnih pripovednih obrazaca ili tema: “Sve te priče, i pored baroknog bogatstva detalja i zapleta, ipak teku ograničenim brojem tokova, i vrte se oko ograničenog broja tema”, čineći jedan specifičan srpski nacionalno-politički imaginarijum i argumentarijum, odnosno određeni repertoar predstava ili ideja koje jedan kolektiv uopšte može da zamisli, i razloge koje može navesti kako bi ih objasnio.

Posebna poglavlja, tako, posvećena su temama kao što su: samoegzotizovanje Srba u evropskom kontekstu i njihova samopercepcija između istoka i zapada, dihotomija između brđana i ravničara, mit o dobrodušnim kriminalcima, tursko ropstvo kao večiti kulturološko-karakterološki beleg, priče o Srbima kao narodu najstarijem, pesničko-intelektualna podrška Miloševiću i savremena eksploatacija Kosovskog mita, priče o večitom srpskom mučeništvu, sa ovim povezane narativne niti o bliskosti srpskog i jevrejskog naroda i njihovih sudbina, teorije zavere i razotkrivanja novog svetskog poretka. Uz ovo, poslednje poglavlje posvećeno je analizi Miletovog lika iz serijala Mile protiv tranzicije, kao superinformanta koji personifikuje sve ove pripovesti i Weltanschauung “običnog čoveka”.

Kako vidimo, dakle, priče koje su Srbi pričali o samima sebi tokom devedesetih nisu nastale niotkuda, i u dobroj meri se oslanjaju na odavno uspostavljeni nacionalni imaginarijum koji možemo pratiti od devetanestovekovnog nacional-romatizma naovamo, a u nekim slučajevima kao što su Kosovski mit ili „orijentalizacija“ Srbije i dublje u prošlost. Živković vešto identifikuje ova pripovedna čvorišta, i često pravi ekskurse u ranije tokove ovih priča. Tako, na primer, njegova analiza aktualizovanja dihotomije brđani-ravničari tokom devedesetih obuhvata i Cvijićeve, Dvornikovićeve i druge ranije radove koji su znatno doprineli uspostavljanju ove podele u javnom diskursu. Na taj način, svako od poglavlja i u njemu proučeni pripovedni oblici predstavljaju i male kulturološke studije nekih fundamentalnih nacionalnih pojmova i njihove aktualizacije u novijem periodu, pa autor s pravom navodi da se ova knjiga “može posmatrati i kao rečnik srpskih opštih mesta” i “morfologija srpskog imaginarijuma”. Takođe, kvalitetu knjige doprinosi i to što Živković u izlaganju ne ide za tim da odredi samo osnovnu potku ovih kolektivnih priča, već nastoji da dočara njihovo bogatstvo tako što prati različite i međusobno oprečne aktuelizacije ovih tema, kao i time što ističe njihovu unutrašnju nekoherenciju i međusobnu nespojivost. Nacionalni imaginarijum, drugim rečima, iako svodiv na određeni broj osnovnih priča, nije time i koherentan i logičan, naprotiv.

U metodološkom pogledu, autor se u znatnoj meri oslanja se na Čolovićevu političku antropologiju i analizu savremenih političkih simbola, i u tom smislu Srpski sanovnik predstavlja pravi izdanak edicije XX vek, u kojoj se sada i pojavljuje, a primetan je i uticaj velikana američke antropologije Kliforda Gerca, koji se nije libio da svoje analize oboji i ličnim i autoreferencijalnim izjavama i čije knjige poseduju i nesumnjive literarne kvalitete. Posebnu pažnju u ovom smislu zaslužuje paradoksalna pozicija autora, koji je istovremeno i insajder, kao građanin Srbije i savremenik i učesnik zbivanja o kojima piše, ali i autsajder, ne samo kao naučnik odnosno antropolog ili etnolog, nego i kao neko ko se ipak preselio u inostranstvo i ko o ovim stvarima piše najpre doktorsku disertaciju a zatim i knjigu za strane čitaoce. Taj paradoksalni glas etnologa-domoroca, kako Živković sebe naziva, omogućava mu izvesnu ležernost i autorsku slobodu nespecifičnu za strogo naučno štivo, pa nesumnjivu draž ovoj knjizi daju neki autobiografski i autoreferencijalni ekskursi u kojima se njegovo pripovedanje poprima romansijerske crte. Prevod je, istina, sasvim dobar, kako smo i navikli od edicije XX vek, mada ponegde provejavaju engleske konstrukcije ili povremeni lapsusi (Stefan Nemanja dakako nije „veliki knez“ nego „veliki župan“ i sl.).

Napokon, uz pomenute eksplicitne i često citirane uzore kakvi su Čolović i Gerc, čini mi se da bi Vladimir Prop mogao biti „treći čovek“ ove knjige, iako nije imenovan niti naveden u bibliografiji. Naime, Srpski sanovnik predstavlja, u osnovi, strukturalistički poduhvat identifikovanja osnovnih obrazaca velikih pripovednih tokova koji su devedesetih činili jedan nacionalni imaginarijum. Autor tako, poput Propovih funkcija ili srodnih analiza pripovednih obrazaca Gremasa ili Todorova, identifikuje neke osnovne narative, pa čak i pokušava da ih svede na jedan najopštiji: “ako bih sve morao da sažmem jednom rečenicom, kazao bih da je sve to bila jedna preuveličana, megalomanska priča o srpskom nedužnom mučeništvu”. U tome leži i, možda i jedini ozbiljan, potencijalan prigovor ovoj knjizi, koji proizlazi iz tipičnih ograničenja strukturalističke analize uopšte, koja retko uspeva da uhvati pojave i njihovom istorijskom razvoju i da identifikuje njihove aktere i protagoniste. Ako je, dakle, izabrani vremenski okvir veoma uzak i obuhvata doba Miloševićeve vladavine u Srbiji, stiče se utisak da je struktura ovih priča, pa i super-struktura na kojoj one počivaju, nekako već unapred data. Na sličan način, ekskurs o Miletu, mada nesumnjivo pronicljiv i zanimljiv za čitanje, izlazi iz zadatih vremenskih okvira i nije ga lako saobraziti ostatku knjige. Naime, kao da, uprkos političkim promenama nakon devedesetih, struktura proučavanih priča ostaje ista, a one opstaju u neizmenjenom obliku iako je politički okvir u kom su bujale de facto nestao. S tim u vezi, iako autor u, mahom izdvojenim komentarima i napomenama, povremeno pominje protagoniste i promotere određenih priča, osnovni utisak je da je takva istorijska i personalna tematika ipak nesvojstvena ovoj u osnovi bezličnoj i bezvremenskoj strukturalističkoj analizi.

U najkraćem, ova knjiga poseduje jasno definisan i ubedljiv metodološki okvir i analitički raspon. No, iznad toga, Srpski sanovnik je eruditno i zanimljivo štivo koje spaja etnologiju i političku antropologiju sa analizom književnih tekstova, novinskih napisa, raznoraznih tribina i kulturnih događaja i pojava. Autor u ove analize nenametljivo uvodi teorijske koncepte i izlaže ih na pitak način bez simplifikovanja, i njegova knjiga lako može da komunicira sa širokom publikom i stoga zaslužuje punu pažnju domaće čitalačke i naučne javnosti.