Očito da je i u post-yu okviru, jednako kod pisaca i kod izdavača, zavladala pomama za dokumentarnom autentičnošću koja dobija primat nad fikcijom. Skrenuo bih ukratko pažnju bar na dve posledice recepcijskog brisanja granice između beletristike i biografije (fikcije i ne-fikcije), granice koja je uvek bila arbitrarna i predmet konvencije. Gotovo svaki duži narativ po inerciji se doživljava kao roman, sa ogradom ili bez nje (u vidu podnaslovnog samoodređenja, kao npr. „dokumentarni roman o srebreničkom genocidu“ kod Beare Ivice Đikića), svedočanstvo se doživljava kao pripovedni tekst a pitanje istinitosti ili suvislosti iznetih stavova pada u nevidljivi drugi plan. Takva literarizacija dokumentarističkog i biografskog diskursa označava skoro pa neposrednu, ne samo implicitnu, kritiku prirode postojeće literarne imaginacije kao klišea ili bar limitirane prakse koja više ne uzbuđuje maštu i ne zadovoljava očekivanja ni autora ni čitalaca, te jedino što preostaje da se proglasi, bartovski rečeno, smrt naratora pa da „vaskrsli“ autor istrči na teren teksta, pred voajerski znatiželjnu čitalačku publiku, bez maske i bez ikakve zaštitne mreže. Stil, kompozicija, pripovedne strategije..., ostaju u igri preobražene prirode ali naizgled iste svrhe, štaviše, ostaju ne samo kao sredstva građenja doku-„fikcije“, već ultimativni dokaz, što bi ruski formalisti rekli, literarnosti nove literature koja teži da zauzme mesto fikcije. Istina, ima i „retro“ pojava poput Dnevnika jednog nomada Bekima Sejranovića, koji za razliku od njegovog prethodnog „romana“ Vaš sin Huckleberry Finn, takođe svojevrsnog dnevnika putovanja brodićem po Savi i delimično Dunavu, nema tu potrebu da se predstavi kao roman već ostaje dnevnik.

Dragoljub Stanković svoju knjigu označava kao „autofikciju“, što je fensi ime za autobiografski fragment. U tom fragmentu približen je deo autorovog života, početak njegove intelektualne samospoznaje i sazrevanja kao pisca. Taj proces zgodno pada u devedesete godine, insajderski ih osvetljavajući iznutra na jedan neočekivan način. Nije samo istorijski plan zamenjen egzistencijalnim i intimnim, već je polje intimnog prikazano kao polje kontaminirajućeg zračenja različitih parapsiholoških i nadrifilozofskih učenja u orbiti čijeg uticaja se narator-autor tih godina rado kreće. Tako se čitalac sa strane, van Srbije, može osvedočiti kako je bilo moguće odrastati u ratnom i kriminalnom okruženju a ostati apolitičan, ozračen „duhovnošću“ (jedna od najfrekventnijih reči u Srbiji 90-ih) zajednice čije je uranjanje u antizapadni autizam označavalo radikalnu kulturnu regresiju. Beg u duhovnost je bio ne samo eskapizam nemoćnih ili oportunih pojedinaca, već i autentičan izbor i srećom privremena faza saznajnog lutanja.

Pored egzotične perspektive Beogradskog kiklopa i dvojake pozicije naratora-autora, koji je socijalni autsajder i svedok-insajder kružoka novih uličnih proroka, drugi važan momenat ove knjige jeste entuzijastična logoreičnost njenog stila, krcatog sinonimima, perifrazama i ponovljenim retoričkim sredstvima. Jedan cilj ove knjige je, kaže autor-narator, rekapitulativna samospoznaja, tj. autorov pokušaj da tim pogledom unatrag osvetli put kojim je prešao, detektujući uticaje koje je prihvatio, ne bi li utvrdio, kako kaže u prvom poglavlju knjige: „kako sam postao ovo što sam danas“. Istina, kao čitaoci, ne saznajemo šta je autor postao danas – možda je to deo podrazumevanog znanja ili nenapisanog nastavka Beogradskog kiklopa, ali evidentan je bazičan konstrukt na kome počiva evokacija u ovoj knjizi, konstrukt koji bi se mogao opisati kao temeljna napetost koja postoji u svakoj autobiografskoj prozi. To je napetost između egzistencijalnog i narativnog Ja, ili između sadašnjeg sebe koje se seća i nekadašnjeg sebe koje se iznova uspostavlja u sećanju. U pogledu tog odnosa kod Stankovića je reč o vrsti negacije, otuda kao drugi cilj knjige autor-narator navodi „obračun sa sobom i drugima, porodicom i društvom“. Polemički ton, odsečan i gotovo apodiktičan, prisutan je u tim retroaktivnim portretima nekadašnjih drugova i sagovornika, ali i partnerki i najbližih članova porodice. Takva nepomirljiva i konačna odsečnost stavova o drugima podsetila me na dosta srodnu, iako u svakom aspektu slabiju, dukufikcijsku knjigu Elvedina Nezirovića Boja zemlje.

Odnos Stankovićevog autora-naratora prema sebi u Beogradskom kiklopu nije dalek od autorefleksija naratora Zapisa iz podzemlja Dostojevskog, a oba su samoodnošenja oslikana u kategorijama individualne nemoći i fizičke bolesti, poraza, osećanja vlastite ništavnosti i povremenih pomisli na suicid. Stankovićev autor-narator kao kontrapunkt ima jedan veliki poriv, a to je opsesivno „traganje za smislom“, štaviše za suštinama ili istinama kojima bi da služi, kako se emfatično izražava na jednom mestu. Tom traganju pridružena je čista estetska žudnja za drugim polom, kao i svojevrsna intuitivna otvorenost za neku vrstu epifanijskog misticizma. Takve individualne potrage za duhovnim supstratima odbojne i beznadežne pojavnosti, koje su i opisane terminima mističkog iskustva, autora-naratora Beogradskog kiklopa čvrsto vezuju za život, iako je to život težih zdravstvenih tegoba, erotske i ekonomske prikraćenosti. Štaviše, seksualna inicijacija i operacija srca povratiće mu veru u druge, uskrativši mu momente epifanijskog iskustva.

I da nije reč o dokufikciji, tom oksimoronskom terminu, u ovakvom tipu teksta moglo bi se dosta zaključiti o prirodi kompulsivno prisutnog naratora. Narator Beogradskog kiklopa, kako sebe naknadno opisuje u godinama sazrevanja, ima karakter vojnika ili monaha, ispunjenog verom i vernošću. On traži istinu da bi joj služio, opsesivno posvećen samo tom cilju, zanemarujući ili omalovažavajući sve druge, bez obzira jesu ili nisu u tom trenutku za njega ostvarivi. Narator sebe bivšeg vidi i oblikuje kao jednog od sporednih junaka Dostojevskog, koji hodaju „u pratnji“ harizmatičnih ličnosti, privučeni magnetskom snagom njihove atipične pojave u kojoj se mešaju jurodivost sa prezirom građanskih konvencija, potisnuti socijalni bunt sa prečicom dolaska do tajnih znanja. Narator isti odnos uspostavlja i sa književnošću, kao čitalac ili, kasnije, kao autor. Primenjena racionalnost, naučena u oblasti matematike, opstaje kroz isti epistemološki postupak, kroz oslanjanje na definicije, koje nisu usputne i uslovne poštapalice u procesu saznanja, već savršeno srezane makadamske kocke kojim treba popločati put ka Istini. Kada se istina sa velikim početnim slovom pronađe, kada se ona iznutra prigrli, preostaje radosna služba i duhovna smirenost, skoro kao u žitijima. Relativizam sveta se ne otkriva, on se odbacuje skoro kao iskušenje u hagiografskoj literaturi, kao haotični, besmisleni i beznadni oblik svakodnevice kojoj se tragalac za pouzdanim znanjem može suprotstaviti utemeljenjem stabilizujuće suštine koja će sprečiti podrhtavanje tla i izoštriti sliku, odagnavši sve obmanjujuće simulacije.

Na dnu naratorove potrage, u njegovoj praznoj torbi s kojom kreće na svoj smislotražiteljski zadatak, već stoji nevidljivo rešenje koga nije svestan. To je red i uređenost, racionalni poredak, otkrivene i priznate suštine, poređane bez kolizije unutar jedne harmonične strukture. Poduhvat Beogradskog kiklopa je pozitivistički konzervativan, iako je stvarnost sa kojom suočen dramatična i ispunjena egzistencijalnim krizama, zdravstvenim, erotskim i socijalnim. Ipak, izlaz iz kriza i haotične nesređenosti prilika, na političko-istorijskom horizontu pećine, kako možemo figurativno predstaviti Srbiju 90-ih, za naratora Beogradskog kiklopa može biti mističan, sasvim je nevažno budistički ili panteistički, pa čak nevažno da li je reč o samoobmani ili legitimnom epifanijskom iskustvu. Taj izlaz se očitava u smirujućem prihvatanju postojećeg stanja, u unutrašnjem psihičkom prevladavanju spoljašnjih prepreka, bez konflikata, što narator, opet po analogiji sa mističko-religijskom tradicijom, tumači kao dar s neba, doživljavajući i svoj postoperativni oporavak kao vid božanske zaštite.

Kulturno-istorijski gledano, preko Beogradskog kiklopa postajemo svesni jednog paradoksa, uslovno rečeno, teološkog bekgraunda nove generacije intelektualaca Druge Srbije, odnosno obnavljanja dositejevske paradigme o izlasku iz crkve u svet koja stoji u korenu moderne srpske kulture (u Stankovićevom slučaju reč je o prelasku iz ezoterične duhovnosti u duh kritike). Na primeru Beogradskog kiklopa možemo potvrditi i Sartrovu tezu o primarnosti egzistencije nad esencijom, bilo da esenciju prevedemo kao traganje za istinom ili kao aktivan otpor kulturno-političkom modelu 90-ih (epifanija je autoru Beogradskog kiklopa bliža od kritike nacionalizma, koja će doći kasnije, u njegovim publicističkim i kritičarskim tekstovima). Književno-istorijski gledano, u „autofikcijskom“ narativu dobili smo lik naratora kao islednika-pokajnika, bestidno ogoljenog i zaneto predanog bujici evokacije.

Stil Beogradskog kiklopa pati od povremenih žovijalnosti i ustaljenih figura. Kompozicija romana varira između strukture romana odrastanja i kunstlerromana sa (ne)očekivanim izletom u porodični roman, u genealoško skeniranje muških predaka unazad dve generacije. Impuls i intenzitet ispisivanja sećanja suspregnuti su skraćenim poglavljima, kao da je stihiji dugih rečenica trebalo dati više prostora da ga preplave svojim mutnim sadržajem. Naratora Beogradskog kiklopa najmanje treba posmatrati kao svedoka, jer ličnosti biblijskih imena (Toma, Enoh i Jakov), kao i Tata Brade i Stalkera predstavljaju funkcije u autobiografskom žanru (funkcije učitelja i pomagača/prijatelja). Ovaj tekst je pokazao ambiciju da grad učini jednim od svojih likova, počevši od dveju stanica kao mesta inicijacije u metropolu i htonskog portala za nagonske žudnje i kriminalne aktivnosti, ali je, kao i epoha, ostao pozadinski mizanscen.

Smatram da je nemoguće vrednovati „autofikciju“ istim kriterijumima kao fikciju. U izvesnom smislu, nemoguće ju je ocenjivati kao umetnički tekst, već jedino kao istorijsku građu, stilsku veštinu i dopadljivo štivo. Glavni dobitak koji donosi Beogradski kiklop vidim u ranjivosti nekalkulantski sprovedene introspekcije i u insajderskom svedočenju o ezoterijskim rukavcima jednog izglobljenog vremena i jedne traumatizirane egzistencije.